هنر ریتون سازی در ایران باستان

هنر نزد ایرانیان است و بس بر آرند شیر ژیان را به مس
« فردوسی »
هنروفرهنگ ایران زمین در طول تاریخ زبانزد خاص وعام بوده وآ‌ثار باشکوه وارزشمند آن در سطح شاهکارهای جهانی قرار داشته و امروزه زیور موزه های بزرگ جهان و یا در تصرف مجموعه داران می باشد. نمونه بسیار جالب از هنرهای با ارزش ایرانی ریتون سازی است که چه در اعصار پیش از تاریخ و چه در دوران های تاریخی ازاهمیت خاصی برخوردار بوده است . این هنر نه وارداتی بلکه ابتکار ایرانیان است و نمونه های بر جای مانده بیانگر روح خلاق و نوآوونبوغ ذاتی ایرانیان است که درنهایت ظرافت، دقت، مهارت واستادی ساخته اند. پروفسور پوپ امریکایی در کتاب شاهکارهای صنایع ایران در موردآثار فکری و هنری ایران زمین می نویسد: «در سراسر تاریخ طولانی و پر حادثه ایران که از فراز و نشیب مشحون واز کامیابی و ناکامی و پیروزی وشکست و صعود و نزول حکایت می کند .نیروی خلاق او را هر بار نشان می دهد بزرگترین منبع بادام ومشخص ترین خدمت ایران در رشته صنایع بوده است.»
در این مقاله سعی شده است تا با توجه به منابع موجود ودر حد توانایی شما خوانندگان محترم را با این هنر آشنا سازیم.
● ریتون چیست؟
در لغت نامه دهخدا کلمه تکوک معادل با ریتون ذکر شده است و چنین آمده که: تکوک چیزی بود زرین یا آهنین به صورت گاو یا ماهی یا مرغ و بدان شراب خورند. در فرهنگ لغت فرس اسدی، ریتون ظرفی باشد که آن را از طلا ونقره یا از گل، بصورت جانوران،خصوصابه صورت شیر سازند وبدان شراب خورند.
درکتاب (ماد هخامنشی اشکانی ساسانی)بیان شده: «ریتون که یک واژه یونانی است معمولا به ظرفی اطلاق می شود که بخش قدامی انسان و یا حیوان و از یک ظرفی به شکل شاخ که در قسمت تحتانی ظرف به هم متصل می شوند تشکیل می گردد. این نوع ظرف که هی تیت ها(HITIT )از آن به نام بیبرو(Bibrau)در اسناد تاریخی خود یاد نموده اند.» ۱
ساغر یا جامی که در فارسی به کار می رود در اصطلاح علم باستان شناسی با عنوان ریتون (Rhyton ) مطرح است که ایرانیان در دوران باستان با شکلی خاص و مهارتی تمام آن را می ساختند. ظروفی که انتهای آنها به شکل سر حیواناتی مانند شیر‍‍ ببر، گوزن، آهو، اسب، گاونر، بز وحشی و... با اندازه های متفاوت بوده است.
شاید ساخت این جامها با شکلهای خاص به ابنیه و کاخهایی که مادها، پارتها و پارس ها در آن سکنا داشتند. هم خوانی داشته باشد که کامل کننده روه بلند پروازآنان را دوچندان جلوه میداد ودلیل دیگرساخت این جام ها درکتاب(هنرفلزکاری درایران) آمده است « که ایرانیان درعهد کهن ظروف را به شکل کله جانوران قوی بنیه می ساختند و براین باوربودندضمن نوشیدن از این جام ها زوروقوه جانوربه آنها منتقل میشود.» ۲
به نظرمیرسدکه این دلیل بیشتربا باورها و عقاید آریایی ها سنخیت داشته است چرا که در ساخت کاخ ها استفاده از مجسمه حیوانات عظیم الجثه و خارق العاده (گریفون ها) GRIFFON بیانگر عظمت اریایی ها بوده و نیز جنبه محافظت ازکاخ ومعابدراداشته است.
● طریقه ساخت ریتون
۱) ساخت ریتون فلزی با چکش:
در این روش شمش یا ورقه مسطح وسردفلزرابه وسیله چکش کاری یا به کاربردن قالب های محدب، یادیگر قالب ها و سایر ابزار فلزکاری به شکل مطلوب ومورد پسند در می آورند.
۲) ساخت ریتون فلزی یا سفالی از طریقه ریخته گری با قالب ریزی:
در این روش ابتدا مدل و قالب شکل ظرف را ازموم می ساختند و تمام یا بخشی ازتزینات لازم را بر روی آن کنده کاری یا حکاکی می کردندوسپس قالب رادرمحفظه ای ازخاک رس بسیارنرم قرار می دادندوروی آن فلزگداخته می ریختند حرارت فلز مذاب موم راذوب میکرد و ظرف بعدازسردشدن پرداخت می شد.برای ساخت ریتون های سفالی ابتداقالب مخصوص باشکلهای مورد نظرازفلز یا چوب ساخته می شد، سپس گل رس رادرقالب قرارمیدادندوپس از خشک شدن ظرف رادرکوره های مخصوص بارنگ های متنوع لعاب می دادند.
▪ اشکال ریتون
درساخت ریتون ها معمولاازطبیعت الهام می گرفتندوباتوجه به حیواناتی که درمحیط اطراف آنان زندگی میکردند وازنظرآنها مظهرزیبایی وقدرت به شمار می آمدند. شکل موردنظررابرای ریتون انتخاب می نمودند.گاهی ذهن خلاق باعث شکل گیری حیوانات تخیلی و غیر واقعی می شد و آن را با نهایت دقت و ظرفیت به منصه ظهور می رساندند و معمولا جانورانی انتخاب می شد که درطبیعت برهمتایان خودبرتری داشتندومظهرقدرت وحکم فرمایی بودندتا بهتر بتوانندقدرت وشوکت طبقه حاکمه راآشکارسازند و یا ویژگی خاصی داشتند مثل شتر که صفت اصلی او بردباری در برابر بی آبی است.
بیشتر باستان شناسان درمحدوده های جغرافیایی اشکال گوناگونی از ریتون ها را کشف نموده اند.
در همدان بیشتر سر شیر و کله قوچ در زیویه کردستان و کوهای سر به فلک کشیده زاگرس کله قوچ وبزوحشی. در کلاردشت مازندران، ببر در مناطق کویری و گرم و خشک شتر طرح ریتون هاراشکل می داد.
درکتاب ،ماد هخامنشی اشکانی ساسانی، ذکرشده است که اشکال مختلفی ازریتون ها درموزه های جهان نگه داری می شود.
«ریتون های طلایی موزه متروپولیتن Metropulitin به شکل شیر، ریتون های نقره ای کلکسیون کورکی ین kevorkian به شکل گاوریتون های نقره ای کلکسیون شی مل Schimmel به شکل قوچ ریتون های نقرهای موزه لنینگراد به شکل قوچ ریتون های نقره ای موزه لوور Lover به شکل بز و اسب ریتون های موزه بیر تیش British به شکل گریفون ریتون های نقره ای موزه ارمیتاژErmitaga به شکل بز بالدار ریتون های طلایی کلکسیون شخصی در نیویورک به شکل آهو و سایر ریتون های طلایی و نقره ای هخامنشی که تزیین بخش موزه های ایران می باشند.» ۳
● موارد کاربرد
«پیوسته در مراسم دینی و سایر تشریفات درباری مورد استفاده قرار گرفته و غیر از موارد فوق کاربرد دیگری نداشته است.» ۴
با پیدایش این نوع ظرف در زندگی انسان پیوسته در مراسم های خاص ضیافت ها واعیاد و جشنها از طرف طبقه حاکم مورد استفاده قرار می گرفته و رونق بخش مجلس اشراف بوده است .
استفاده از این نوع ظروف در تمام طبقات اجتماعی به کارمی رفته اما نوع جنس آنان متفاوت بوده طبقات پایین جامعه از ریتون های سفالین استفاده می کردند و طبقات بالا ریتون های طلا ونقره را مورد استفاده قرار می دادند و در مراسم مذهبی احتمالا بیشتر به صورت گلاب دان ها به کار می رفته است. با توجه به اینکه دهانه ریتون به صورت سر باز و گشاده بود. با ریختن عطر در آن ونصب آن در فضای خالی اتاق هاو تالارهای، معابد آتشکده ها، فضای موجود
را معطر و روحانی می کردند. با ورود اسلام و به دلیل باورهاواعتقادات خاص دین اسلام از جمله منبع شراب خواری، مخالفت با چهره نگاری انسان و حیوان در هنر، عملاهنر ریتون سازی نیز به فراموشی سپرده شد.
● ریتون های عصر هخامنشی
با توجه به کشفیات باستان شناسی در شوش ، ریتون سفالین در ایران از قدمت زیادی برخوردار می باشد. (حداقل ۴۰۰۰سال ق.م)واوج آن در عصر هخامنشی است .در نتیجه ما تنها بخش ریتون سازی در عصر هخامنشی را مورد بررسی قرار می دهیم.
از آنجا که هنر عصر هخامنشی ، هنر تجملی ودر باری است ، ریتون ها هخامنشی ما را از کیفیت هنر درباری و در واقع گرایش به تجمل پرستی آ گاه می سازد. « همان گونه که تنه قدر تمند حیوانات واقعی و تخیلی، سنگینی سقف کاخهای تخت جمشید را به دوش می کشند این بار همان حیوانات با همان ویژگی جامی را بر دوش دارند که جهت استفاده پادشاهان هخامنشی ساخته شده اند. به طوریقین ، هنرمندان در خلق این جامها ی زرین وسیمین ویژه آنهای که به طور عمودی برنیم تنه حیوانات واقعی و تخیلی اتصال یافته اند از سر ستونهای تخت جمشید الهام گرفته وحتی شیارهای عمودی سطوح بیرونی جام ها به احتمال با اقتباس از شیارهای قاشقی بدنه ستون ها چکش کاری گردیده اند» ۵
در ساخت مجموعه تخت جمشید هنرمندانی از سایر امپراتوری حضورداشتند. هنر ریتون سازی نیز تحت تاثیر هنرمندان اشور،بابل،یونان،مادها،مانا واورارتو قرارگرفت.هنرمندان هخامنشی باابتکاروخلاقیت این هنررابه حدی رساندندکه ازنظر تزئین بدنه ،زیبای وجامی که به طور عمودی روی گرده ی حیوان قرارداده می شد،درمقایسه با نمونه های پیش ازخودکاملتروبهتربودند.
بنابه نوشته کتاب « هنر فلز کاری در ایران »جام های زرین وسیمین این عصربه چهارگروه تقسیم می شوند.
۱) جام هایی که به شکل سرجانوران،معروف به جام های شاخدار
۲) جامهایی مزین به دسته ای ازتنه ی کشیده جانوران
۳) جام های ساده وبدون دسته
۴) جامهای لب تخت ۶
درواقع نقش جانوران بروی ظروف که تحت تاثیر عقاید جادویی-مذهبی هنراساطیری نسل های پیش به وجود آمده. درعهدهخامنشیان به تشویق شاهان وبزرگان به مرتبه کمال وجمال رسیده بود.در کتاب «ماد،هخامنسی،اشکانی،ساسانی » درمورد یکی اززیباترین نمونه این ریتون ها که با ضرب چکش ازطلای خالص درعهدخشایارشا ساخته ودرهمدان کشف شده است چنین آمده است که: «درمیان ریتون های هخامنشی از ویژگی و زیبایی خاصی برخوردار می باشد. امروزه این شاهکار بسیا ارزنده را در موزه ملی « ایران باستان» درمعرض نمایش قرار داده اند .این ریتون طلایی که مشتمل بر مجسمه شیر بالدار ومتصل به جامی بلند است ،بدنه آن مزین به خطوط شیاردار افقی برجسته بوده، اطراف لبه بالای آن نقش گلهای معمول در نقوش هخامنشی به نام گل های نیلوفر آبی و نقش زنجیره ای می باشد. بال های شیر تا محاذات گوش ها ی آن بالا آمده ، چگونگی صورت، گردن، دهان، دندان، چشم، بینی و پنجه ها ی جلو انداخته شیر با نقوش برجسته متعدد تخت جمشید از نزدیک قابل مقایسه می باشد. بلندی این ریتون ۲۳ سانتیمتر، طول آن در جهت سر ودم شیر ۲۱ سانتیمتر، پهنای زیرین بدنه آن ۸ سانتیمتر، قطر دهانه بالای ریتون ۱۲ سانتیمتر، و وزن آن ۸ گرم است.» ۷

جناب آقای علی اکبر شهابادی
پی نوشت
۱- سر فراز، علی اکبر، فیروز مندی، بهمن، ماد هخامنشی اشکانی ساسانی، تهران، ۱۳۷۳، صفحه ۲۳۲.
۲- احسانی، محمد تقی، هفت هزار سال هنر فلز کاری در ایران، تهران، ۱۳۶۸، صفحه ۸۵.
۳- سر فراز، علی اکبر، فیروز مندی، بهمن، ماد هخامنشی اشکانی ساسانی، صفحه ۲۲۳- ۲۲۴.
۴- همان کتاب، صفحه ۲۲۲.
۵- همان کتاب، صفحه ۲۲۵.
۶- احسانی، محمد تقی، هفت هزار سال هنر فلز کاری در ایران، صفحه ۸۲.
۷- سر فراز، علی اکبر، فیروزمندی، بهمن، ماد هخامنشی اشکانی ساسانی، صفحه ۲۲۴.

منبع : سازمان آموزش و پرورش استان خراسان