سینمای جنگ در روایت جدید

«جنگ» جدای از یک پدیده سیاسی- نظامی واجد عناصر دراماتیکی است که همواره به دستمایه یی برای هنرمندان به ویژه در عرصه ادبیات و سینما بدل شده و آثار ارزشمندی در این حوزه خلق کرده است. «اتوبوس شب» کیومرث پوراحمد نمونه موفقی از این معنا است که اتفاقاً از هر دو حوزه ادبیات و سینما در حوزه جنگ بهره گرفته و به آفرینشی زیباشناختی دست یافته است.
سینمای جنگ در کشور ما به واسطه آمیختگی این پدیده با مفاهیم ایدئولوژیک و معنوی لایه های بیشتری از وجوه دراماتیک قضیه را در خود پرورش داده و قابلیت های مضاعفی برای خلق و تولید آثار هنری در این گونه فراهم کرده است.
اما در این ژانر سینمایی وجوه حماسی و ارزشی آن پررنگ تر از مثلاً وجوه تراژیک، عاشقانه یا حتی طنز بود، البته سینما نیز مثل هر پدیده اجتماعی دیگر تحت هژمونی گفتمان زمانه خویش است و اتوریته آن در جهان رسانه یی شده امروز البته حساسیت ها را نسبت به آن بیشتر می کرد و شاید این یک اتفاق طبیعی است که از آن گریزی نبود اما تا سال ها بعد از جنگ و حتی اکنون نیز گویی قرائتی غیرحماسی و ایدئولوژیک داشتن به مفهوم جنگ قابل تحمل نبود و خط قرمزها در این حوزه آنقدر پررنگ بود که حتی کارگردان های جنگ مثل حاتمی کیا و مرحوم ملاقلی پور را نیز با چالش های جدی مواجه کرد چنانچه رسول ملاقلی پور از ساختن فیلم جنگی صرف نظر کرد و حاتمی کیا نیز از تحمیل تفسیر حماسی بر قرائت تراژیک خود از جنگ سخن گفت.
به هر حال سنخیت و آمیختگی مفهوم و مصادیق جنگ با سیاست و مصلحت و باورها، کار هنری در حوزه جنگ را در نسبت با حوزه های دیگر با دشواری های بیشتری مواجه می کرد و فاصله گرفتن جامعه از فضای جنگی و حال و هوای دوران جنگ فرصت تازه را برای تجربه های نو و خلاقانه در این ژانر سینمایی محدود کرد اما در جشنواره بیست وپنجم شاهد نگاهی دوباره و دیگرگونه به این مقوله بودیم که البته بخش عمده یی از آن به تغییرات فرهنگی ناشی از تحولات سیاسی مربوط می شد اما بخش دیگری از این تازگی به برخی کارگردان های صاحب نام مثل کیومرث پوراحمد و خسرو سینایی به سینمای دفاع مقدس برمی گشت.
کارگردان هایی که نخستین تجربه خود را در این حوزه به نمایش می گذاشتند و مهم تر از همه مخاطب را با تصویر و قرائتی تازه از مقوله جنگ روبه رو کردند. روایتی که البته به دیده برخی خوش نیامد و آن را برنتابیدند. مفهوم جنگ به دلیل بار متضاد و پارادوکسیکالی که در خود دارد و عنصر قهرمان و ضدقهرمان در آن پررنگ است. به ویژه به خاطر اهمیت ارزش ها و انگاره هایی مثل دفاع از وطن، سرزمین و میهن پرستی و البته شهادت و ایثار و جانبازی، عناصر مناسبی برای خلق داستان های اثرگذار و دراماتیک است که هر یک از این عناصر به تنهایی می توانند پشتوانه تئوریک و معنایی قدرتمندی برای قصه پردازی و تولید آثار هنری باشند.
اما جنگ، مفهوم یا تجربه یی است که مفاهیم و گزاره های متضادی را در خود پرورش می دهد و گاه به ضدخویش بدل می شود یعنی ما می توانیم با سینمایی از جنگ مواجه شویم که اتفاقاً علیه جنگ موضع گرفته باشد. موضوعی که به دلیل آمیختگی مفاهیم ارزشی با جنگ هشت ساله ما فیلمسازی حوزه جنگ را به میدان مین تبدیل کرده که افراد بسیاری را زخمی و از میدان به در کرده است.
گویی نقاط خطرخیز نه فقط در جنگ که در بازنمایی و تصویر جنگ نیز وجود دارد، اما همزمان با تحولات فرهنگی - سیاسی در جامعه و پذیرش نسبی تکثر و قرائت های مختلف از پدیده های انسانی اینک نشانه هایی از این پلورالیسم معرفتی در حوزه سینمای جنگ نیز دیده می شود و به تدریج شاهد روایت های تازه از سینمای دفاع مقدس هستیم؛ روایت هایی که قرار نیست بر اساس کلیشه مرسوم دوقطبی، کاراکترهای خویش را در دو طیف متضاد خوب و بد ترسیم کند و نگاهی سیاه و سفید به آنها داشته باشد.
نگاهی که دیگر تصویر صرفاً آرمانی از سربازانی خودی و تعریفی ابلهانه و ضعیف از دشمن ارائه نمی دهد و فراتر از اینها به مناسبات انسانی و زیباشناختی موجود در پدیده زشت جنگ توجه کرده و بیش از آنکه مروج جنگ طلبی و روحیه اکشن باشد به لطایف انسانی نهفته در آن و صلح می پردازد.
در این روایت نو از سینمای جنگ مناسبات انسانی از منظر فرهنگ و هنر و اندیشه مورد توجه قرار می گیرد. در حقیقت از سطح ظاهری و مظاهر خشن، بی رحم و آهنین جنگ به لایه های درونی، عاطفی و انسانی آن برش می خورد و لطایف و حکمت های نهفته در پس این آتش و خون بازشناسی می شود و این بازخوانی تا پرسشی دوباره از فلسفه جنگ پیش می رود.
در سال های اخیر گویا با سیمای جدیدی از سینمای جنگ مواجه می شویم که جنگ را فراتر از چارچوب های رسمی و تکراری بازمی جوید و در این بازنگری، بسیاری از مفاهیم و انگاره ها و عناصر داستانی مغفول مانده را به تصویر می کشد.
به نام پدر حاتمی کیا، اتوبوس شب پوراحمد و مثل قصه سینمایی، نمونه هایی از سینمای جدید جنگ هستند که از شعارزدگی و تک ساحتی بودن می گریزند و جریان تازه یی در این حوزه به وجود می آورند. سینمایی که اگرچه در بستر جنگ و توپ و تفنگ روایت می شود اما مفاهیم انسانی و صلح آمیز را به تصویر می کشد. اتوبوس شب، نشانه یی از تولید سینمای جدید جنگ است

سیدرضاصائمی
http://ssaemi.blogfa.com