چرا می خوابیم؟

پستانداران می خوابند، پرندگان می خوابند، حتی ماهی ها، خزندگان و حشرات نیز می خوابند. خواب برای جانداران ضروری تر از غذا است و انسان در حدود یک سوم از عمرش را در خواب می گذراند. اما به نظر شما چرا ما نیاز داریم که مدتی چنین طولانی را در بی خبری سپری کنیم؟
و اگر نخوابیم چه اتفاقی خواهد افتاد؟ در این مطلب با هم سری به دنیای عجیب خواب عمیق، خواب سطحی، رویا و تمام جنبه های دیگر یک خواب شبانه می زنیم، تا شاید بتوانیم پاسخی برای سوال های مطرح شده پیدا کنیم.
«خواب»، فعالیتی نیست که به انتخاب و سلیقه ما باشد، بلکه طبیعت خواب را بر ما تحمیل می کند و حتی اگر پلک هم نداشتیم باز هم به خواب می رفتیم. بیشتر ما اگر حتی یک شب هم بی خوابی بکشیم دچار دشواری هایی خواهیم شد که ممکن است ما را از پای درآورند. بدون خواب، خلق ما تنگ و افسرده می شود، روابط اجتماعی مان آسیب می بیند، سلامتی مان دچار اختلال می شود و خلاصه انجام هر عملی با دشواری همراه خواهد بود. خواب برای زنده ماندن مهم تر از غذاست. با این حال خواب حداکثر یک سوم زندگی ما را به خود اختصاص می دهد. بیشتر ما هنگام مردن بیشتر از ۲۵سال از زندگی خود را در سرزمین خواب و رویا بسر برده ایم.
● چرا می خوابیم؟
«خواب»، رفتاری است که سابقه آن را می توان در نردبان تکامل به خیلی دورها رساند. در تمام حیوانات خواب شامل قطع فعالیت فیزیکی و نقصان هوشیاری حسی طی دوره های منظم در طول دوره های ۲۴ساعته است. حیوانات دیگر، حتی مگس میوه را هم می توان با محرک هایی چون کافئین بیدار نگه داشت و آن ها نیز همچون انسان ها وقتی که نوزاد هستند بیشتر می خوابند.
لذا «خواب» یکی از پایه های بقای حیوانات بشمار می رود و میلیون ها سال تکامل و تحول نقش آن را حتی مهم تر و برجسته تر از سابق ساخته است، ولی تا سال ۱۹۵۲م، دانشمندان بر این گمان بودند که خواب حالتی منفعل است که فعالیت مغز در طول آن متوقف می شود.
اما در آن سال کشف خارق العاده ای صورت گرفت. «ناتائیل کلایتمن» یکی از پیشگامان پژوهش در خواب و شاگردش «یوجین آسرینسکی» از دانشگاه «شیکاگو» در آمریکا، متوجه این نکته شدند که خواب دارای دوره هایی با حرکت سریع چشم ما است(خواب رم، REM) که با فعالیتی دیوانه وار در مغز درست مانند بیداری همراه است. تا زمانی که دلیل خواب رم کشف نشده بود، همه آن را حداکثر فعالیت مغز برای ضبط و ثبت وقایع تلقی می کردند.
نخستین دوره خواب رم تا یک ساعت پس از به خواب رفتن ما روی نمی دهد. خواب در یک دوره نود دقیقه ای از چهار مرحله خواب غیررم(NREM) و یک دوره خواب رم عبور می کند که در مجموع حلقه ای را تشکیل می دهند که در طول شب بارها تکرار می شود. این کشف هم شده که بیشتر رویاها در طول خواب رم اتفاق می افتند و دو نوع خواب به همان اندازه با یکدیگر متفاوتند که خواب و بیداری با یکدیگر تفاوت دارند. جالب این است که با وجود آن که تمام پستانداران، پرندگان و خزندگانی که از نظر تکاملی جدیدترند دارای هر دو نوع خواب هستند، خزندگان ابتدایی تنها خواب غیررم دارند.
این بدان معنا است که خواب رم تحولی جدیدتر و احتمالا همزمان با ظاهر شدن پستانداران یعنی ۲۵۰میلیون سال قبل است. «جروم سیگل» پروفسور روانپزشکی و عضو انستیتو «پژوهش در مغز» در دانشگاه «کالیفرنیا» اعتقاد دارد که خواب غیررم فرصتی را برای بازسازی سلول های آسیب دیده به دنبال یک روز فعالیت سوخت و ساز بدن فراهم می آورد.
اما پروفسور «جیم هورن» از دانشگاه «نوبلرو» که ویراستار یکی از دو نشریه بین المللی است که به موضوع خواب اختصاص دارند، با این مسئله موافق نیست: «شواهد اندکی حاکی از این که سلول های بدن صرف نظر از مغز اقدام به ترمیم خویش در طول دوره خواب کنند وجود دارد. تمام شواهد نشان می دهند که سلول ها در طول بیداری به همان خوبی دوره خواب آسیب ها را ترمیم می کنند.» وی خاطرنشان می کند که مغز هیچ گاه در طول بیداری درهایش را نمی بندد حتی زمانی که در تاریکی در بستر دراز کشیده ایم مغز مثل کامپیوتری که در حالت انتظار هست در آمادگی کامل بسر می برد.
تصاویر نقشه برداری از مغز نشان داده اند که مغز به ویژه ناحیه پیشانی قشر مغز تنها در طول دوره خواب غیررم تا حدی در استراحت بسر می برد. «هورن» چنین استدلال می کند که بدین ترتیب می توانیم نتیجه بگیریم که خواب غیررم فرصتی است برای بافت های مغز که خستگی و فرسودگی طول روز را جبران کند.
● درک خواب
هدف از خواب غیررم به احتمال زیاد استراحت و بازیابی مغز است، اما پس از خواب رم و رویا چطور؟ دکتر «کلودیو استامپی»، رئیس مرکز پژوهش های خواب و هوشیاری در انستیتو پژوهش «زمان، زیستی» در «بوستون» می گوید: «به نظر می رسد اگر از خواب رم محروم شویم یادگیری و تحکیم حافظه دستخوش آسیب می شود. ما نیاز داریم آنچه را که در طول دوره قبلی بیداری رخ داده مجددا فرآوری کنیم تا آن اطلاعاتی را که مفیدند ذخیره نماییم.» مسلما مطالعات دیگری هم وجود دارند که بیانگر وجود پیوند محکمی بین خواب رم، یادگیری و حافظه هستند.
انسان ها و حیوانات هر دو پس از یادگیری یک مهارت جدید افزایشی در خواب رم نشان می دهند. اگر مانع خواب رم در آن ها شویم، یادگیری و به خاطر آوردن مهارت مزبور برایشان دشوارتر خواهد بود. آزمایش ها بر روی انسان ها نشان داده اند که خواب رم باید ظرف ۲۴ساعت پس از تجربه یادگیری رخ دهد، تا بتوانند آن را به خاطر آورند. «هورن» با این نقطه نظر مخالف است. وی می گوید: «داروهای ضدافسردگی سه حلقه ای که به بیمارانی که از افسردگی رنج می برند داده می شود کاملا خواب رم را از بین می برند و تا زمانی که مصرف دارو ادامه دارد وضع چنین است.
با این حال بیماران با وجود محروم بودن از خواب رم به مدت چندین ماه هیچ نشانه ای از اختلال حافظه از خود بروز نمی دهند.» او همچنین خاطرنشان می کند که دلفین ها خواب رم کمی دارند یا اصلا ندارند با این حال آموزندگان درخشانی هستند. «هورن» در عوض نظریه تکاملی را که نخستین بار توسط پژوهشگر پیشتاز در امر خواب «میشل ژووه» مطرح شد، می پذیرد. «ژووه» بر این باور است که فعالیت شدید در طول خواب رم برای رشد و تکامل سلول ها و شبکه های عصبی بدن در اوایل زندگی ضروری است. مثلا جنین انسان را در نظر بگیرید.
در طول ماه های طولانی و تاریک زندگی در داخل رحم محرک های خارجی اندکی برای فعال کردن مغزی که در حال رشد و تکامل است وجود دارند; از این رو «ژووه» این فرضیه را مطرح می کند که مغز خود محرک های خویش را به شکل خواب رم و رویاها فراهم ساخته و به این ترتیب به رشد و تکامل خویش کمک می کند. این نظریه با این واقعیت نیز کاملا سازگار است که مغزهایی که کمتر تکامل یافته اند بیشتر از مغز تکامل یافته افراد بزرگسال در خواب رم بسر می برند.
خلاصه آن که کارکرد خواب رم هنوز در پرده ابهام قرار دارد. امید است که با پیشرفت تکنیک های اسکن مغز آن نواحی از مغز که در این دو نوع خواب نقش دارند، بیشتر شناخته و درک شوند. با این حال احتمالا این پرسش پاسخ سرراستی نخواهد داشت.
به گفته «هورن»: «تاکنون ۱۰۰ نوع ماده شیمیایی در ناحیه مغز، که به نحوی به موضوع خواب مربوط می شوند کشف شده اند و بسیاری نیز در راهند، لذا آنچه که مسلم است هیچ مرکز واحدی برای خواب وجود ندارد.» خواب احتمالا کارکرد پیچیده ای است که از آثار محرومیت از آن بر روح و تن نیز این موضوع کاملا آشکار است. یک چیز مسلم است و آن اینکه هرگز بدون خواب نخواهیم بود. بسیار غیرمحتمل است که در آینده دارویی یا تکنیکی کشف شود که بتوانیم به کمک آن ها بیدار بمانیم و در عین حال سالم باشیم.
هنگامی که رویا به کابوس تبدیل می شود
آسیب زدن به خود و کسان مورد علاقه خود در حین خواب به نظر هولناک می رسد ولی می تواند در طول انواع خواب رم و غیررم هر اتفاقی بیفتد. پدیده ای که در طول خواب غیررم که امواج آهسته ای دارد اتفاق می افتد. گهگاهی در خواب راه رفتن در کودکی بسیار شایع است و در این سن و سال نمی توان آن را مشکلی تلقی کرد لیکن اگر این وضعیت تا دوران بزرگسالی ادامه یافت می تواند نشانه ای دال بر وجود نوعی بیماری روانی باشد همچنین به نظر می رسد این عارضه در خانواده ها باقی می ماند و از والدین به فرزندان به ارث می رسد.
لیکن باید گفت خشونت در طول راه رفتن در خواب بسیار نادر است. بیشتر موارد نیازی به درمان ندارند. خشونت در اختلالی به نام «اختلال رفتاری خواب رم» بسیار شایع است. این بیماری که تنها در سال ۱۹۸۷م، کشف شد، حاصل شل و بی حرکت نشدن عضلات در خواب رم است. این بدان معنا است که قربانیان این اختلال از لحاظ فیزیکی مانعی در پیش روی خویش برای عملی کردن رویاهایشان، که بیشتر ماهیتی خشونت آمیز و آزار دهنده دارند، ندارند. این اختلال بیشتر مردان سالخورده را گرفتار می کند، ولی می توان با دارویی به نام «کلونازپام» آن را درمان کرد. راه رفتن در خواب می تواند به قدر کافی خطرناک باشد ولی اختلالات خواب بسیار نگران کننده تری هم وجود دارند.
● انواع اختلالات خواب
▪ خوردن شبانه:
بیماران سه یا چهار بار در طول شب بیدار می شوند و احساس می کنند که مجبورند چیزی بخورند. الگوی ترشح هورمونی این افراد غیرعادی است. سطوح بالای «کورتیزول» که هورمون استرس محسوب می شود، افزایش کمتر از حد طبیعی «ملاتونین» به هنگام شب و سطوح پایین «لپتین» که هورمون مهارکننده اشتهاست. به عقیده یکی از کارشناسان «الویس پریسلی» از این بیماری رنج می برد.
▪ نارکولپسی(حمله خواب):
در این بیماری خواب همراه با حرکات سریع چشم و شل شدگی عضلانی حاصل از آن تکه تکه شده و فرد بیدار می شود. عامل شروع کننده حملات بیماری اغلب هیجانات هستند. از هر ۲هزار نفر یک تن مبتلا به این بیماری است. به نظر می رسد بیماری ناشی از سطوح نازل یک مولکول مغزی موسوم به «هیپوکرتین» باشد.
▪ توقف تنفس هنگام خواب:
این بیماری که در اثر مسدود شدن مجاری هوایی بالایی در حین خواب پیش می آید درست مثل آن است که مرتب سرتان را به زیر آب فرو می برید. نهایتا بیمار تا حدی از خواب می پرد و قدری هوا می بلعد ولی مجددا مجرای هوایی بسته می شوند. تصور می شود ۴درصد مردم دچار این بیماری هستند(درست به اندازه آسم) و محتمل ترین علت آن چاقی است.
نیاز ما به خواب چقدر است؟
متوسط هفت ونیم ساعت در روز; ولی بین افراد تفاوت های بسیاری وجود دارد از شش ساعت در روز گرفته تا نه ساعت. هر شخص دارای یک هسته مرکزی خواب و یک خواب انتخابی است. به طور طبیعی باید هر دو مورد را به طور کامل رعایت کنیم ولی در موقعیت های ویژه کافی است ۷۵درصد زمان معمول را بخوابیم تا بتوانیم تقریبا به طور طبیعی کار کنیم.

منبع : روزنامه ابتکار