نابغه هندوستان

راوی شانکا ر آهنگساز و نوازنده افسانه یی ساز سیتار هفتم آوریل ۱۹۲۰ در بنارس هندوستان با نام پاندیت راوی شانکار متولد شد. از نوجوانی به سیتار علاقه مند شد و نزد پیر و مرادش استاد بابا علاءالدین خان به شاگردی پرداخت. شانکار نزد استاد تنها شاگرد نبود بلکه مانند پسر استادش با وی زندگی می کرد که این شیوه خود طریق سنتی شاگردی در هند است. اولین اجراهای عمومی اش در ۱۹۳۹ برگزار شد و از ۱۹۴۶ به بعد نیز در نوشتن موسیقی فیلم فعالیت هایش را آغاز کرد. از موسیقی فیلم هایش می توان به سه گانه کارگردان مشهور هند ساتیا جیت رای و فیلم گاندی ساخته ریچارد آتنبرو که با همکاری جرج فنتون ساخت و برای آن نامزد دریافت اسکار بهترین موزیک متن ۱۹۸۲ شدند، اشاره کرد. شانکار معروف ترین نوازنده سیتار در قرن بیستم است. در دهه ۵۰ امکان نوآوری بیشتری برای او فراهم شد که از آن جمله می توان به آهنگسازی، اجراهای گوناگون، کار در رادیو سراسری هند (دهلی) به عنوان کارگردان موسیقی، تاسیس ارکستر وادیا وریندا و آغاز به برگزاری تورهای دور دنیا که تحسین جهانی را برای خود و کشورش در بر داشت، اشاره کرد. سال های ۱۹۶۰ هنوز بر شهرتش افزوده می شد، مخصوصاً با تاثیر بر گروه پر آوازه آن زمان اروپا یعنی بیتلز که برای برخی از کارهایشان از شانکار و سیتارش استفاده می کردند. شانکار در آن موقع دوست صمیمی جرج هریسون شد که در سال های بعد برخی از آلبوم های شانکار را تهیه کنندگی کرد و تا زمان مرگ هریسون این دوستی پابرجا بود. از او دعوت می شد در جاهایی نوازندگی کند که در موسیقی سنتی معمول نیست، مانند فستیوال مونتری پاپ ۱۹۶۷ که به همراه استادالله راخا نوازنده طبلا در آن شرکت کرد یا اولین فستیوال بزرگ ووداستاک که سال ۱۹۶۹ در تپه ووداستاک نیویورک برگزار شد.
هر دو فستیوال مربوط به موسیقی راک بود و بزرگان آن زمان از جمله جنیس جاپلین و جیمی هندریکس در آنها حضور داشتند. در ادامه اجراهای عمومی شانکار باید به همکاری اش با جرج هریسون برای برگزاری کنسرت بنگلادش در ۱۹۷۱ اشاره کرد که هدف بالا بردن آگاهی عموم از وضعیت بحرانی آن زمان در شرق پاکستان بود؛ جایی که تبار شانکار در آن مدفونند. سه سال بعد گروه راوی شانکار و دوستان که در راس آن جرج هریسون بود توری در امریکای شمالی داشتند که مروری بر کارهایشان بود. آخرین کارش با جرج هریسون ۱۹۹۷ در آلبوم CHANTS OF INDIA (سرود هند -۱۹۹۷ ) بود. پس از مرگ جرج هریسون در ۲۹ نوامبر ۲۰۰۱ راوی شانکار و دخترش آنوشکا به همیاری اریک کلاپتون، رینگو استار، جف لین، تام پتی، بیلی پرستون و چند تن از نوازندگان دیگر در اجرایی تحت عنوان «کنسرتی برای جرج» در لندن شرکت کردند؛ کاری که شانکار به صورت اختصاصی برای یادبود دوستش جرج هریسون ساخته بود.
سیتار سازی هندی با ۱۸سیم و کاسه یی بزرگ شبیه به گلابی است. دسته پهنی دارد که به بیست پرده تقسیم شده. نواختن چنین سازی با این اندازه کار دشواری است. شانکار نزد علاءالدین خان تمام فنون نوازندگی را فرا گرفت، این به غیر از استعداد ذاتی اوست که با وجود خیل نوازندگان سیتار، شانکار را تبدیل به اسطوره موسیقی هند کرده است. راوی شانکار در سفر سال های دورش به سان فرانسیسکو پس از اجرا و بازدید از برخی مناطق و برداشت مردم آن منطقه از فرهنگ هند، چنین نوشته؛ «از اینکه می دیدم اینقدر هند را پست جلوه داده اند احساس خشم می کردم و از اینکه می دیدم فرهنگ غنی هند همچون یوگا، تانترا، مانترا، کوندالینا، گانجا و کاما سوترا چگونه استعمار شده شوکه شده بودم. اینها همه چون بخشی از یک معجون به نظر می رسید که هر کس می تواند آن را سربکشد.»شانکار دومین کسی است که مفتخر به دریافت بالاترین جایزه افتخار هندوستان (بهارات راتانا) شده است. با گذشت سال ها و فرارسیدن فصل پیری فعالیت اجرایی شانکار کمتر شد. سال ۲۰۰۰ لژیون افتخاری فرانسه به او اهدا شد و سال بعد نیز جایزه افتخاری شوالیه را از ملکه انگلیس دریافت کرد.
شانکار را می توان از معدود موسیقیدان هایی دانست که همگام با روز موسیقی را پیش می برد و از سازهای دیگر نقاط دنیا نیز بهره می جوید و از توانایی های او باید به تلفیق دو یا چند گونه ساز مختلف اشاره کرد که مستلزم داشتن علم موسیقی است. از نمونه های آنچه گفته شد، می توان به آهنگسازی برای دو کنسرت تلفیقی سیتار و ارکستر، سیتار و ویولن به نوازندگی خودش و نوازنده مشهور ویولن «یهودی منوهین»، نوشتن موسیقی برای استاد بین المللی فلوت ژان پی یر رامپال، ساختن قطعه تلفیقی برای هوزان یاماموتو نوازنده «شاکو هاچی» (فلوت ژاپنی) و خیل آهنگ هایی که برای فیلم ها و باله های هندی، کانادایی، اروپایی و امریکایی ساخته است، اشاره کرد. او همچنین توانسته با هنر منحصر به فردش به موسیقی عصر جدید رسوخ کرده و سازهای سنتی را با موسیقی الکترونیک تلفیق کند.
هر دو فرزند او نیز به هنر روی آورده اند. نورا جونز شانکار خواننده و بازیگر امریکایی و آنوشکا شانکار نوازنده سیتار هندی ثمره زندگی شانکار هستند.

رسول صفات

منبع : روزنامه اعتماد