نقش اقتصادی چاپخانه در گسترش مفاهیم اومانیسم لیبرال

تونی دیویس با نگاهی ساختارشکنانه به «روایت کلان» اومانیسم به عنوان میراث رنسانس و عصر روشنگری در کتاب «اومانیسم» بر آن است که این روایت عمدتا در قرن نوزدهم ساخته شده و در واقع اختراعی جدید است که تبار تاریخی آن به یونان باستان می رسید و از انسان گرایی مدرن حکایت می کرد.
دیویس با بررسی نارسایی های این مفهوم در برخورد با مقولاتی مانند جنس و نژاد نشان می دهد که انسانیت ما دقیقا به میزانی که بر وجود آن در دیگران اعتراف می کنیم، به عاریت گرفته شده از دیگران است که جوهر و هدف نیست بلکه یک فرآیند مستمر و مخاطره آمیز از انسان شدن است. با این وجود دیویس اومانیسم را تنها بدیل موجود در برابر تحجر و بدی و مفهوم اساسی برای دفاع از منافع فردی و جمعی و ترسیم چشم انداز دنیایی بهتر می داند.
در این کتاب می خوانیم که اومانیسم واژه ای است که آن را آلمانی ها وضع کرده اند ولی اعتبارنامه های آن یونانی است.
یاکوب بورکهارت، سوئیسی آلمانی زبان که خود از فرزندان دلبسته این سنت بود، اومانیسم را «کشف جهان و انسان» تعریف می کند.
او می پرسید که کدام شرایط سبب شده است که انقلاب بورژوایی مدرنیته امکان پذیر یا اجتناب ناپذیر شود و دیگر این که چرا خصوصیات سرمایه داری لیبرال مدرن یعنی پویایی، نوآوری و توسعه طلبی در اروپا و آمریکای شمالی تکوین یافت و نه در جوامع دیگر که به لحاظ فرهنگ یا فن آوری چیزی کم نداشتند؟ وبر علت این امر را به اقتصاد خانگی صرفه جویانه و استقلال کالونیستی طبقات متوسط پروتستان در اروپای دوران پس از اصلاحات نسبت می دهد و مارکس آن را با گسترش سرمایه تجاری و پیدایش گروهی از شهرنشینان بلندپرواز در شهرهای اواخر قرون وسطا مرتبط می داند.
از دیدگاه بورکهارت این وضعیت در ارتباط متقابل و خاص میان ضرورت های سیاسی و نظامی شهرهای مستقل ایتالیا و فردگرایی دنیوی شهروندان طبقه متوسط و فرمانروایان آن ها تبیین می شد و هر چند با دلبستگی اومانیستی به دوران باستان تغذیه می شد، اما اساسا پدیده ای کاملا جدید بود.
آلمان شکل گرفته در زمان بورکهارت بازتاب و الهام خود را در نوشته های تاریخ نگاران، نظریه پردازان سیاسی و حقوق دانان دوران رنسانس- گویچارد دینی، ماکیاولی، گروتیوس و بودین- و دولت های غرق در مشکل اما کاملا مستقلی از قبیل فلورانس و جنوا می یافت که صاحب نظران نقش تاریخی اومانیسم رنسانس در پدید آوردن مفهومی جدید و مشخصا مدرن از فردیت انسان از مسایل مورد توجه بورکهارت است.
رنسانس از دیدگاه بورکهارت، دوران خرد بود عنوان دومین بخش کار بزرگ او «تکوین خرد» است.
این مفهوم که مفهوم محوری درک او از این دوران است نه تنها بر آن انسان کلی قهرمان یا شیطانی -اسفورتزا، بورژیا و مدیچی - دلالت نمی کند که شامل تاریخ های مردم پسند این دوره است بلکه تکوین نوعی ظرفیت جهانی اندیشیدن شخص به خودش، به شیوه ای بنیادی، به مثابه یک فرد است.
فردی که نه یک فلورانسی یا اهل مارسی، یا یک ملوان یا کاتولیک رمی یا دختر و نوه کسی، هر چند همه این پیوندها می توانند مهم باشند، بلکه فرد به مثابه شخصی که آزاد و خودمختار است و هویت و نامی دارد که تنها مشخص کننده خانواده، محل ولادت یا شغل نیست بلکه خاص است و فقط به شخص تعلق دارد.
او به اهمیت اجتماعی و اقتصادی و سیاسی فردگرایی رنسانس علاقه دارد که از پایان جامعه قرون وسطا و تجمع های بی نام و ناخودآگاه اتباع و ظهور دولت ملی مدرن که آکنده و جان گرفته از شهروندان منفرد است خبر می دهد.
در ادامه کتاب به نقش انقلابی ماشین تحریر اشاره می شود و نهاد اومانیستی چاپخانه که مهم تر از مدارس، دانشگاه ها و انجمن های غیررسمی بود و مفاهیم اولیه اومانیسم را در پهنه جهان منتشر می کرد. در حالی که تهیه متن دست نویس فرآیندی کند بود و این متون گران بودند، تهیه متون چاپی به سرعت انجام می گرفت و این متون با قیمت ارزان در مقیاس وسیعی در دسترس قرار می گرفت.
چاپخانه ها، پلی تکنیک های کوچکی از دانش اومانیستی بودند که در عرصه مهارت های عملی از قبیل طراحی حروف و حروفچینی، مطابقه و ویرایش، آموزش هایی را ارایه داده و امکان تماس دست اول با ادبیات باستانی مدیترانه را نیز فراهم می آوردند.
پیشکسوت چاپگر، ناشران اومانیست، تئوبالد و مانو تسیوی (آلدوس مانوتیوس) که پدیدآورندگان حروف کرتی اش بودند نخستین فونت های یونانی و ایتالیک را تولید کردند.
اراسموس جوان و اومانیست فرانسوی گویلوم بودی را در چاپخانه معروف خود معروف به آدلین درو نیز استخدام کرد. فرانسوا رابله در چاپخانه لیون، متعلق به مهاجر آلمانی سباستین گریفیوس کار می کرد و برادران استاین (استفانوس)، رابرت و هنری نیز فرصت های مشابهی را در اختیار پژوهشگران مشتاق در پاریس و لیون قرار دارند.
اما گسترش و نفوذ چاپ در اواخر قرن پانزدهم به قلمروهایی بسیار فراتر از مشتی اسامی بزرگ رفت و با انقلابی اقتصادی خواندن مفاهیم اومانیستی را برای همگان میسر ساخت.
مقیاس و سرعت این انقلاب را می توان با این واقعیت سنجید که در سال ۱۵۰۰ یعنی کم تر از نیم قرن پس از آن که گوتنبرگ کار چاپ را در ماینتس آغاز کرد و فقط ۲۵ سال پس از آن که کاکستون نخستین چاپخانه را در بورگس تاسیس کرد، فقط در لیون ۵۰ کارگاه چاپ راه اندازی شد.
این صنعت در سایر شهرهای بزرگ گسترش یافت و نه فقط کلانشهرهای سیاسی و مذهبی بلکه مراکز بازرگانی و چهارراه های بزرگ تجارت بین المللی مانند روشن، پارما و آنتورپ را در برگرفت.
گفتمان اومانیستی در کوران گفت وگوهای مجادله آمیز و آموزشی و عملکرد خونسردانه ماشین چاپ متحرک، شکل بندی تازه ای از ذهنیت و شیوه های تازه ای از اندیشیدن و احساس کردن خود را کشف کرد.
شیوه ای که گفت وگو نام دارد و نوشتار را در صمیمیت آرامش بخش خود حل می کند و «تونی دیویس» از آن در کتاب خود به اندازه کافی بهره برده است.
بنابراین خوانندگان «اومانیسم» می توانند بحث های پرشور و پردامنه اومانیست ها و ضداومانیست ها را در کتاب دنبال کنند و به دنبال کشف مفاهیمی نو درباره این واژه باشند.
مفاهیمی نو که به ما بگویند که آیا ما انسان هستیم یا خیر و معنای انسان بودن به راستی چیست؟
«اومانیسم» نوشته «تونی دیویس» را با ترجمه عباس مخبر نشر مرکز در ۱۹۸ صفحه و با قیمت ۸۰۰ر۲ تومان منتشر کرده است.

منبع : روزنامه سرمایه