مهیای پذیرش نقش جدید در سالمندان

زندگی شباهت فراوانی به صحنه تئاتر دارد. انسان ها همچون بازیگران در طول زندگی نقش های متفاوتی را می پذیرند و ایفا می کنند. برخی از این نقش ها زیبا، مثبت و لذت بخش و به یادماندنی اند؛ در صورتی که بعضی از آنها زشت، منفی، رقت بار و فراموش شدنی هستند.نقش های زندگی همگی مثبت و منفی، تلخ و شیرین، زشت و زیبا است، اما واقعی و به یادماندنی اند.توانایی های جسمی، توانایی های ذهنی و روحی، شرایط و موقعیت های اجتماعی و محیطی هر فرد وابسته به نقش هایی است که افراد در طول زندگی می پذیرند.در واقع، نقش به معنای رفتار، عملکرد و یا وظیفه ای است که فرد در شرایط و موقعیت های معین در گروه های اجتماعی و بر اساس عوامل فوق بر عهده می گیرد.معمولاً هر نقش با نامی نامیده می شود، به طور مثال، «شاگرد» فردی است که رفتار و عملکرد او در کسب دانش از محضر استاد در موقعیت مدرسه است و وظیفه شاگردی را به جا می آورد.و یا «پدر» فردی است که نقش رفتاری و عملکردی او در درون خانواده کاملاً مشخص و تعریف شده است.
نقش هایی که افراد در طول زندگی و در زمان های مختلف می پذیرند، انتخابی و یا اجباری است. افراد بر اساس ویژگی های فردی همچون سن، جنس، تحصیلات، نژاد، طبقه اجتماعی در طول زندگی شرایط پذیرش و ایفای نقش های متفاوتی را پیدا می کند. این نقش ها با تغییر هر یک از ویژگی ها دستخوش تغییر می شوند. صحنه تئاتر را بار دیگر به خاطر بیاورید. بازیگران در تئاتر بر اساس سناریوی نوشته شده نقشی را ایفا می کنند. در پایان نمایشنامه، نقش بازیگر هم به پایان می رسد. در اینجا بازیگر منتظر می ماند تا نقش دیگری را به او پیشنهاد دهند. بازیگری توانمند و هنرمند است که بتواند نقش های مختلف را در نمایشنامه های متفاوت خوب اجرا کند. در زندگی نیز افراد بر اساس ویژگی های یاد شده نقش های متفاوتی را در طول زندگی اجرا می کنند. مهم این است که محتوای اصلی نقش را خوب درک و آن را به بهترین نحو ممکن اجرا کرد. یکی از تأثیرگذارترین ویژگی ها در پذیرش و تغییر نقش ها سن افراد است. این درحالی است که در بیشتر جوامع سن مانع از پذیرش بعضی از نقش های اجتماعی می شود. در این جوامع، موقعیت ها و پست های اجتماعی، حقوق، وظایف و مزایای ویژه، همیشه به گروه های سنی خاصی تعلق دارد و افراد دارای سنین بالا از پذیرش این نقش ها محروم می شوند.
اما می بایست همیشه به این واقعیت توجه کرد که در هر حال با گذشت زمان و افزایش سن در طول زندگی، نقش های اجتماعی که افراد می پذیرند و در قالب آن ایفای نقش می کنند، در حال تغییر است.
گروه های اجتماعی نیز از سنین مختلف توقعات و انتظاراتی متفاوت دارند. برای مثال، در جامعه انتظاری که از یک جوان در مورد ساعات، نوع و نحوه اشتغال می رود، با یک فرد مسن بسیار متفاوت است.
اصطلاح هنجار سنی در بسیاری از جوامع مصطلح است. در واقع هنجار سنی به ما می گوید که افراد در موقعیت ها و برهه های مختلف زندگی چه نقشی را باید ایفا کنند.
بعضی از نقش ها توسط قوانین تعریف می شوند، درحالی که بعضی از نقش ها در فرهنگ و آداب جامعه شکل می گیرند. در هر حال، اکثر نقش ها تحت تأثیر سن قرار دارند، به طول مثال، در اکثر جوامع بشری محدودیت های فراوانی برای کودکان و سالمندان وجود دارد که ناشی از آن است که دیگران گمان دارند که آنان توانایی، ظرفیت، دانش و قدرت فیزیکی لازم برای ایفای بسیاری از نقش ها را ندارند.
اصل بسیار مهم در نقش های اجتماعی، اصل تغییر نقش هاست. افراد بویژه سالمندان باید آمادگی لازم برای تغییر نقش ها را داشته باشند. آنان باید بتوانند نقش های گذشته را که زمان ایفای آنها سپری شده است، به فراموشی بسپارند و مهیای پذیرش نقش های جدیدی شوند.
● تغییر نقش والدین
فرزندان با رسیدن به بلوغ جسمی و فکری به تشکیل خانواده مستقل و ترک والدین خود می اندیشند. تعداد زیادی از فرزندان به دلایل مختلف شغلی، تحصیلی و سایر موارد مجبور به ترک خانه پدری و حتی مهاجرت به شهرهای دور و کشورهای دیگر می شوند. در اینجا، نقش والدین دچار تغییر می شود و پدرها و مادرها باید این تغییر نقش را به خوبی درک کرده، خود را آماده پذیرش نقش های جدید در قبال فرزندان خود کنند. آنانی که نمی توانند این تطابق را به خوبی درک کرده، از پذیرش نقش جدید عاجزند، خود و فرزندان خود را با مشکلات فراوان مواجه می سازند.
در این مورد ارائه خدمات مشاوره به سالمندان و خانواده های آنان می تواند در پذیرش نقش های جدید مفید باشد.
● بازنشستگی
یکی دیگر از نقش هایی که در دوران سالمندی دستخوش تغییر می شود، نقش شغلی افراد است. با رسیدن به سن بازنشستگی، فرد موقعیت شغلی خود را از دست می دهد. متعاقب آن تغییراتی در وضعیت اقتصادی و استقلال مالی فرد به وجود می آید. پیامدهای بازنشستگی با توجه به اختیاری بودن و یا اجباری بودن آن در میان سالمندان متفاوت است، ولی آنچه اهمیت دارد این ست که سالمندان و نظام های حمایتی اجتماعی باید به دنبال تعریف نقش های جدید و جایگزین کردن آن با نقش قبلی باشد.
ایجاد شغل های پاره وقت، نیمه وقت و استفاده از تجارب سالمندان با تجربه به عنوان مربی، راهنما، مشاور، بازرس و ارزیاب، امکان ایفای نقش های جدید برای آنان را در دوران پس از بازنشستگی فراهم می آورد.
از طرفی، باتشکیل شبکه های اجتماعی (کانون های مختلف سالمندی) برای سالمندان می توان امکان و موقعیت های اجتماعی فراوانی را برای آنان فراهم کرد تا نقش های اجتماعی جدید را بپذیرند.
● همسری
متأسفانه در دوره سالمندی، احتمال از دست دادن همسر و ادامه زندگی به تنهایی بسیار فراوان است. با توجه به این که نرخ امید به زندگی در زنان بیشتر است و احتمال عواملی همچون تصادفات جاده ای، حوادث کار و جنگ برای مردان بیشتر است، تنهایی در زنان شایع تر است.
در ایران حدود ۶۰ درصد از زنان سالمند به تنهایی (بدون همسر) زندگی می کنند که ناشی از بالاتر بودن نرخ امید به زندگی در آنان نسبت به مردان و احتمال بیشتر وقوع حوادث همچون تصادفات جاده ای و حوادث هنگام کار در مردان نسبت به زنان است. از طرفی، مردان با مرگ همسرانشان شانس بیشتری برای ازدواج مجدد دارند که این امر در زنان کمتر اتفاق می افتد.
با از دست دادن همسر، نقش همسری و بعضی از نقش های عاطفی که افراد ایفا می کنند از بین می رود و حتی نقش هویتی افراد نیز دچار تغییر می شود؛ بویژه اگر آنان وابستگی زیادی به همسرشان داشته باشند.
اما باید توجه داشت که برای این افراد همیشه فرصت های مناسب برای پذیرش نقش های جدید وجود دارد. آنان باید آمادگی ایفای نقش های جدید را در خود فراهم آورند و در جست وجوی نقش های اجتماعی متناسب با سن، موقعیت و شرایط خود باشند.
● تغییر نقش سلامت جسمی
ناتوانی های جسمی مانند کاهش قدرت عضلات، کم تحرکی، درد مفاصل، کاهش قدرت بینایی، کاهش قدرت شنوایی، کاهش انعطاف پذیری و عضلات و اندام ها نقش جدیدی است که افراد با افزایش سن و رسیدن به کهنسالی تجربه می کنند. البته درجه و شدت آنان در افراد مختلف متفاوت است و البته بستگی زیادی به سبک زندگی آنان دارد.
● نقش استقلال فردی
یکی از نقش هایی که ممکن است در دوران کهنسالی حادث شود، وابستگی افراد است که این وابستگی امکان دارد جسمی و یا اقتصادی باشد.
وابستگی جسمی، زمانی رخ می دهد که فرد برای انجام فعالیت های روزمره خود از قبیل بهداشت فردی، استحمام، لباس پوشیدن، بیرون رفتن، غذا خوردن به کمک دیگران نیازمند باشد.
وابستگی اقتصادی زمانی است که فرد سالمند برای برآوردن نیازهای خود استقلال مالی نداشته باشد.
در این جا، نقش خانواده، جامعه و نظامهای حمایتی دولتی و غیر دولتی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. آنان با کمک فرد سالمند می بایست از تمامی امکانات، تجهیزات و منابع جامعه استفاده کنند تا استقلال فردی سالمند را حفظ کنند. در بسیاری از مواقع، می توان با بهره جستن از فناوری های نوین، استفاده از وسایل توان بخشی، مناسب سازی محیط و تأمین اجتماعی مشکلات جسمی و استقلال سالمندان را تنظیم کرد.

محمدرضا شهبازی کارشناس سالمندی

منبع : بانک مقالات فارسی