مدیریت مدارس

از هدف‌های تعلیم و تربیت، پرورش افرادی توانمند و خلاق برای پدید آوردن ابتکار و ایجاد تغییر وتولید دانش است. این تحول از طریق به‌کارگیری تخصص در دستگاه آموزشی پدید خواهد آمد و به کارگیری این نیروها توسط مدیریت قابل انجام خواهد بود. از این رو مدیریت در مراکز آموزشی خیلی استراتژیک می‌نماید.
انسان، محور این هدف‌ها تلقی می‌گردد، چون کادر متخصص وظیفه دارد تا علم خود را به فراگیران انتقال دهد و متعلم که در بخش مربوط فاقد آگاهی است مبدل به فردی آگاه و رشد یافته شود. همچنین نیازهای جامعه در زمینه‌های مختلف تامین گردد. با سازماندهی مدیریت آ‌موزشی توام با لحاظ نمودن خصوصیات روان‌شناختی برای دستیابی به اهداف مدنظر، قدمی اساسی برداشته خواهد شد. این اهداف پیچیده وقتی تحقق می‌یابد که حتی المقدور از داشته‌های موجود از قبیل نیروی انسانی و امکانات فیزیکی و منابع مالی به شکل بهینه بهره گرفته‌شود. این بهره‌گیری را مدیریت صحیح امکان‌پذیر می‌سازد. مدیریتی که دوران معلمی را تجربه کرده و آن تجارب را در اداره مدرسه به کار می‌بندد‌ در کنار آن از انعطاف‌پذیری بر حسب لزوم برخوردار باشد و با جامعیت فکری از مهارت‌های فنی و ادراکی بهره گیرد و با کارکرد مدیریتی در شاخه آموزش بخصوص و در مفهوم مدیریت به طور عام آشنایی لازم و کافی داشته باشد.
● بیان مسئله
در ورای مدیریت آموزشی، امر تعلیم و تربیت شکل می‌گیرد که این مدیریت ظریف و علمی عمده‌ترین مقوله نظام آموزشی است. مدارس امروزی از لحاظ ساختاری، تنوع رشته‌ها، تنوع دروس، نقش آن در آینده شغلی فراگیران و ... با مدارس قرون گذشته تفاوت چشمگیری دارد. یک مدیریت علمی و کاردان و پیچیده و شایسته از عهده این مهم یعنی مدیریت در مراکز آموزشی بر می‌آید. مدیران بایستی مهارت‌هایی داشته‌باشند تا با کمک آن بتوانند کارکنان آموزشگاه را در شرایط لازم راهنمایی کنند و به موقع مدیریت مورد نیاز را ارائه دهند و از مهارت‌های انسانی خود جهت تاثیرگذاری بر رفتار همکاران در روابط انسانی بهره گیرند. در تعدادی از آموزشگاه‌های آموزش و پرورش، مدیرانی اشتغال دارند که شاخص‌ها و معیارهای لازم را ندارند و شرایط حداقلی ابلاغ شده از سوی شورای عالی را دارا نمی‌باشند. این مشکل در سطح بالاتر از آموزشگاه‌ها به نوعی دیگر نیز نمود دارد و آن، اینکه افرادی از خارج از بدنه آموزش‌و پرورش به عنوان روسای مناطق و سازمان انتخاب و به کار گمارده می‌شوند. این نوع انتخاب از سویی به دلیل نداشتن یک الگوی شاخص است و از دیگر سوی به مداخلاتی بر می‌گردد که از خیلی جاها می‌تواند اعمال شود. باری به هر جهت، انعکاس آن در مدیریت مدارس تاثیر می‌گذارد.
● اهداف
▪ ارائه یک الگوی شایسته برای انتخاب مدیر آموزشگاه با استفاده از مبانی نظری تجربی.
▪ سنجش شایستگی مدیران.
▪ مقایسه شایستگی‌های مدیران نسبت به وضع موجود با وضع مطلوب.
▪ شناخت مولفه‌های شایستگی و شرایط لازم برای انتخاب.
● اهمیت موضوع
با عنایت به وضع موجود، با یک نیازسنجی با نگاه کاربردی می‌توان ویژگی‌های مدیران را با دیدگاه‌ کلی و سیستمی بررسی کرد. در ملاک شایستگی مدیران، علاوه بر راه‌های موجود از نظرات همکاران کادر آموزشی آموزشگاه مربوطه بهره گرفته شود. جهت کاهش کمبودها و جبران ضعف‌ها می‌توان از برنامه آموزش سود برد و برنامه جایگزینی یک مدیر کم توان باید آخرین گزینه باشد. در ابتدای این مقاله نیز آمده که باید تغییر ایجاد کرد، برای ایجاد هرگونه تغییر‌، نیازهای آموزشی مشخص گردد و برای این نیازها برنامه‌ریزی شود. در کنار آن، از کارکنان آموزشی یک بانک اطلاعاتی تشکیل شود و سنوات خدمت و میزان تحصیلات، دو مقوله تعیین کننده برای انتخاب مدیر از ملاک‌ها لحاظ گردد. شیوه‌نامه‌های متعددی تاکنون در ارتباط با موضوع در دسترس قرار داده شد به رغم آن، لحاظ نمودن این مفاد برای برنامه‌ریزان آموزش‌ و پرورش مفید خواهد بود تا در به کارگیری و گزینش و دانش‌افزایی مدیران، با ارتقای سطح مدیریت نظام آموزشی، توسعه لازم پدید آید.
اینکه مدیران چگونه نقش رهبری خود را به نمایش بگذارند و همکاران را در تصمیم‌گیری‌ها مشارکت دهند، از سوی اندیشمندان علم تعلیم و تربیت سبک‌هایی ارائه گردیده. “بلانچارد” سبک مدیریت مشارکتی را ارائه کرد. در این سبک رابطه‌گرایی بر وظیفه‌گرایی سنگینی می‌کند. در این سبک، مناسبات متقابل بین افراد با خشنودی شغلی رابطه مثبت برقرار است. علاوه بر این، سبک‌های دیگری با عناوین: حمایتی، دستوری، تعویضی، ساختارگرایی و ... نیز ارائه شده است.
در سال ۱۹۹۱ میلادی در مدارس کشور هنگ‌کنگ تحقیقی در مورد سبک رهبری مدیران توسط چئونگ چنگ انجام گرفت. در این پژوهش چهار سبک مدیریتی مدنظر بود:
۱) رابطه‌‌گرایی و ساخت‌گرایی بالا.
۲) رابطه‌گرایی و ساخت‌گرایی پایین.
۳) رابطه‌گرایی پایین و ساخت‌گرایی بالا.
۴) رابطه‌گرایی و ساخت‌گرایی پایین.
در نتایج این پژوهش مشخص گردید که سبک رهبری ساختارگرایی بالا عمده‌ترین اثر را بر اجزای فعالیت‌های سازمانی دارد.
● جایگاه و اهمیت مدیر و مدیریت مدرسه
مدیریت در مدارس در حقیقت کوششی است بخردانه برای بالا بردن کیفیت تعلیم و تربیت انسان‌هایی که بار سنگین تحول و پیشرفت فردی و جمعی را بر دوش دارند. با به کارگیری اصول و موازین علمی در اداره آموزشگاه‌ها و مناطق آموزش، نه تنها کیفیت آموزش و پرورش بهبود خواهد یافت، بلکه در بهره‌گیری از منابع مالی و انسانی نیز صرفه‌جویی‌های موثری به عمل خواهد آمد. مدیریت کارساز و کارآمد آموزش و پرورش می‌تواند به خشنودی معلمان از کار، کاهش افت تحصیلی، پیوند استوار با اولیای دانش‌آموزان، نوآوری و خلاقیت‌ در روش‌ها و بسیاری دگرگونی‌های دلپسند دیگر منتهی گردد. مدیریت صحیح می‌تواند به شکوفایی شخصیت و اعتلای هستی همه کودکان و نوجوانان و جوانانی را که در مدارس کشور به آموختن سرگرم‌اند یاری رساند و نیروهای ذاتی بالقوه آنان را به فعل نزدیک سازد و آنان را به انسان‌هایی که شایستگی خلیفه‌اللهی دارند متحول سازد.
پویایی و تحول آموزش و پرورش منوط به سیاستگذاری،‌ برنامه‌ریزی، تصمیم‌گیری، سازماندهی و ساختاردهی دقیق در جامعه است. چگونه می‌توان بدون داشتن سیاستگذاران، برنامه‌ریزان و مدیران آگاه و توانمند به توسعه مطلوب دست یافت؟ در چنددهه اخیر، نقش و اهمیت مدیریت - به مفهوم عام و در برگیرنده آن - چنان آشکار شده است که بسیاری از صاحب‌نظران، قرن جدید را “عصر مدیریت”‌ نامیده‌اند. در بین عوامل مختلف سازمان‌های اجتماعی یعنی منابع و مواد تکنولوژی، ساختار و فعالیت‌ها، مدیریت جایگاه ویژه‌ای دارد. اگر تمام منابع و امکانات و حتی انسان‌های صاحب تخصص وجود داشته باشند، ولی فردی که بتواند با بینش عمیق و احاطه بر فرهنگ و نیازهای انسانی اصول، نظریه‌ها، الگوها و سبک‌های مختلف مدیریت را اعمال کند، نباشد، به اهداف عالی خود نخواهیم رسید. وجود عامل فرزانه‌ای که نسبت به سازمان و اجزای آن ارتباط بین اجزاء و سایر سازمان‌های مربوط و نیازهای جامعه و کارکنان و مشتریان یا ارباب‌رجوع شناخت لازم و کافی داشته باشد و بتواند ضمن برنامه‌ریزی و سازماندهی، در سیستم نظم و هماهنگی ایجاد کند، از ضروریات نظام‌های اجتماعی است. مشکل اساسی کشورهای عقب نگه داشته شده، نداشتن منابع و امکانات و نیروی بالقوه نیست، بلکه مشکل عمده نداشتن مدیران لایق و توانمندی است که بتوانند زمینه‌های استفاده مقتضی و کارآمد از منابع و نیروها را فراهم سازند.
مدیریت در آموزش و پرورش، بیش از اندازه حساس و پراهمیت است و شاید تا امروز نتوانسته‌ باشیم گوشه‌ها و ژرفای آن را به خوبی درک کنیم. یک مدیر تا در حد خود یک روانشناس، جامعه‌شناس، متخصص تعلیم و تربیت و رفتارشناس نباشد، نمی‌تواند ادعا کند که مدیر آموزشی خوبی است. ما چگونه مشکلات روانی یک دانش‌آموز پدر از دست داده و دارای مادر ناآگاه را حل می‌کنیم؟ با چه روش و سیاستی عوامل سیاسی و اجتماعی مخرب را که بر روان نوجوانان و جوانان تاثیر نامطلوب می‌گذارد، خنثی می‌کنیم؟ ما به عنوان مدیر مدرسه، چگونه کودکان، نوجوانان و جوانان را اجتماعی بار می‌آوریم و مسئولیت‌پذیری، شرکت در سرنوشت جامعه و مفید بودن برای آن را به آنان یاد می‌دهیم؟ و سرانجام، چگونه بهداشت روانی معلمان و دانش‌آموزان را حفظ می‌کنیم و روحیه آنان را بالا می‌بریم و زمینه‌های ایجاد علاقه،‌ انگیزش، زیبایی‌شناسی و عدالت را در آنها زنده نگه می‌داریم؟ پاسخ به این سوالات و پرسش‌های فراوان دیگر حکایت کننده حساسیت و نقش حیاتی مدیریت در آموزش و پرورش است. مدیر مدرسه بهتر است ضمن انعطاف داشتن در تصمیم‌گیری‌ها معلمین را مورد مشورت قرار دهد که این امر محیط تفاهم را بیشتر خواهد کرد و در کنار آن می‌توان ضمن رعایت هوشمندانه مقررات، از بروز نارضایتی نیز جلوگیری کرد. در انتخاب مدیر از مسائلی که باید مدنظر باشد اینکه فرد منصوب از قوانین مربوط آگاه باشد و یا اینکه منابع در اختیارش گذاشته شده و در این خصوص تاکید شود. آگاهی مدیر از مقررات مربوط، کمک شایانی به فرایند آموزشی می‌نماید. در کنار قوانین موجود مدیریت اداری، از نظریات آموزشی نیز آگاه باشد که در آن صورت در هدایت فعالیت‌های برنامه‌ریزی درسی موفق‌تر می‌شود. وقتی مدیران با وظایف خود آشنا باشند بهتر می‌توانند مسائل و مشکلات را در محیط آموزشگاه حل و فصل کنند یا از پدید آمدن پاره‌ای مشکلات جلوگیری نمایند. برای آنکه مدیریت آموزشی در قلمرو عمل به یک حرفه مبدل شود باید در زمینه گزینش و کار گماری مدیران از سوی مراکز دانشگاهی اقدامات اساسی صورت گیرد. از این طریق زمینه تفکر و عمل آگاهانه در مدیریت نظام آموزشی فراهم خواهد شد.(۱)
جامعه امروزی با گذشته، خیلی متفاوت است و سرعت این تغییر هر روز شدت می‌یابد با این وجود به تغییر در آموزش و پرورش در بخش مدیران با ملاحظات کمتری نگریسته می‌شود. مراد تغییر روش در انتصاب مدیران مدارس است و امروز نمی‌توان با روش سنتی گذشته کماکان ادامه کار داد. آموزش و پرورش به خوبی نتوانسته در مسیر توسعه انسانی خود گام بردارد و به فراخور شان نقش‌آفرینی کند. توسعه در آموزش‌ و پرورش بدون توسعه در مدیریت قابل دسترسی نیست، پس توجه به توسعه مدیریت در آموزشگاه‌ها لازم است.
در آموزش‌ و پرورش بیشترین تعداد مدیر در محیط‌های متراکم انسانی فعالند. پس باید در مدیریت به گونه‌ ریشه‌ای و نظام‌مند اهتمام ورزید و در این راستا مدیرانی با درجه استعداد مدیریت قابل قبول می‌توانند موفق باشند. که مدیران مستعد در کنار آن با اندیشه‌ و تلاش می‌توانند ارزش‌ها و فضیلت‌های برخورداری یک جامعه فرهیخته از معلمان برخوردار از سلامت را درک کنند و با تلاش، معلمانی را جذب و نگه‌داری کنند تا در این رهگذر فرزندان جامعه با شرایط بهتر تربیت شوند. توسعه مدیریت سبب می‌شود مهارت‌های مدیران تحول یابد تا از این طریق اهداف شغلی آنان در نتیجه اهداف آموزش و پرورش به نحو اثر بخش‌تری تحقق یابد.
براساس استنباطات آرمسترانگ، برخی اهداف خاص مترتب بر امر توسعه مدیریت را به شرح ذیل می‌توان برشمرد:
▪ اطمینان از اینکه مدیران بنا بر نیاز سطح مدیریتی خود درک می‌کنند که از آنان چه انتظاراتی وجود دارد؟
▪ توافق بر سر اهدافی که براساس آن اهداف، عملکرد مدیران سنجیده خواهد شد.
▪ تعیین سطح شایستگی مورد نیاز برای هریک از نقش‌های مدیریتی.
▪ شناسایی مدیران با استعداد و ترغیب آنان به تهیه و پیاده‌سازی برنامه‌های توسعه شخصی.
▪ ایجاد تضمین نسبت به اینکه مدیران، تجربه و آموزش و توسعه مورد نیاز را خواهند یافت تا بتوانند از این طریق خود را برای قبول مسئولیت‌های جدی در حوزه‌های مورد تصدی و دیگر حوزه‌های سازمانی آماده کنند.
▪ یافتن بهترین افراد موجود در آموزش‌ و پرورش و آماده کردن آنها در آینده نزدیک برای جانشینی مدیران فعلی در پست‌های مهم و حساس.
در این صورت است که آموزش و پرورش حساسیت، فعالیت و کنجکاوی واقعی خود را به دست می‌آورد و واقف می‌شود که چرا باید به موضوع معلم و تربیت معلم بیش از هر زمان و هر چیز اهمیت دهد و سعادت و موفقیت آموزش و پرورش را در توسعه همه جانبه کشور نظاره‌گر خواهد شد.(۲)
شرایط احراز مدیریت مدارس مطابق مصوبه شورای عالی(۳)
مصوبه شورای عالی آموزش‌ و پرورش به دو بخش شرایط عمومی - اختصاصی تقسیم می‌شود. این مصوبه با اندکی تلخیص به شرح ذیل بیان می‌شود؛
۱) شرایط عمومی:
اعتقاد به اسلام (در مورد اقلیت‌ها، التزام به قانون اساسی کافی است) التزام عملی به احکام، ولایت‌فقیه و قانون اساسی، داشتن حسن شهرت و ...
۲) شرایط اختصاصی:
حداقل تحصیلات و سوابق تجربی مورد نیاز برای مدیران مدارس بر حسب نوع دوره تحصیلی و درجه مدارس تعیین می‌گردد.
داشتن حداقل مدرک لیسانس و حداقل دو سال از خدمت آموزشی یا تربیتی باید در دوره یا شاخه مورد نظر برای تصدی مدیریت باشد.
ـ تبصره ۱: در مناطقی که انتخاب مدیر با مدرک تحصیلی لیسانس و بالاتر در دوره‌های ابتدایی و راهنمایی امکان‌پذیر نباشد، مناطق می‌توانند حداکثر تا پایان سال تحصیلی ۸۵-۸۶ مدیران جدید دوره‌های مذکور را از بین افراد دارای مدرک تحصیلی فوق‌ دیپلم با حداقل پنج سال سابقه فعالیت آموزشی یا مدیریتی منصوب نمایند.
ـ تبصره۲ :در آموزشگاه‌هایی که دارای مدارس ضمیمه هستند مدارک تحصیلی و سوابق تجربی مدیران براساس بالاترین دوره تحصیلی مدرسه و جمع کل دانش‌آموزان تعیین می‌گردد.
ـ تبصره ۳ :در شرایط اختصاصی مساوی دارندگان مدرک تحصیلی رشته‌های مختلف علوم تربیتی (ترجیحا گرایش مدیریت آموزشی) برای تصدی مدیریت مدارس ابتدایی،‌ راهنمایی تحصیلی، متوسطه و پیش دانشگاهی اولویت خواهند داشت.
▪ ماده ۲: مدیر مدرسه دخترانه از بین زنان و پسرانه از بین مردان انتخاب می‌شود.
تبصره: استفاده از مدیر زن در مدارس ابتدایی پسرانه که بیشتر کارکنان آن زن ‌باشند بلامانع است.
▪ ماده۳ : در صورتی که فرد واجد شرایط نباشد منطقه با اخذ مجوز موردی از سازمان نسبت به انتصاب فرد مورد نظر اقدام کند.
▪ ماده ۴: فرد واجد شرایط برای مدت چهار سال منصوب می‌شود.
▪ ماده ۵: افراد برای تصدی مدیریت مدرسه باید در دوره‌‌های آموزش مدیریت یا در آزمون احراز صلاحیت‌های مدیریت مدرسه شرکت کنند به شرط احراز موفقیت ابلاغ مدیریت آنان صادر شود.
▪ ماده۶ : ادارات مکلفند جهت تطبیق وضع مدیران موجود با ضوابط آیین‌نامه به تدریج اقدام کنند.
● پیشنهادها
▪ در پایان هر فصل‌، از معلمان مدرسه به صورت کتبی و محرمانه در خصوص عملکرد مدیر نظرخواهی شود.
▪ سنوات خدمت و مدرک تحصیلی از اولویت قطعی باشد.
▪ مفاد مصوبه شورای عالی آموزش‌ و پرورش با عنوان “شرایط احراز مدیریت مدارس” ملاک باشد.
▪ پس از تغییر مدیریت در سطح منطقه و سازمان، بلافاصله به طور شتابزده و به گونه فله‌ای نسبت به تغییر مدیران مدارس اقدام نشود.
▪ از تجربه مدیران قبلی خصوصا در همان مدرسه بهره گرفته شود.

صغری گوهر پور لنگرودیپ
معلم مدارس ناحیه یک شهریار
پی‌نوشت‌ها:
-۱ علاقه‌بند، علی، فصلنامه مدیریت در آموزش و پروش، زمستان ۱۳۷۱، شماره ۴، ص۶ .
-۲ عباس‌پور، عباس،‌ فصلنامه مدیریت در آموزش‌ و پرورش، دوره دهم، سال ۱۳۸۳، صفحه‌های ۳۳.-۳۴
-۳ مجموعه مصوبات شورای عالی‌ آموزش‌ و پرورش انتشارات مدرسه، ۱۳۸۵، صفحه ۵۲۸ الی ۵۳۱، مصوبه ششصد و نود و یکمین جلسه شورای عالی مورخ ۸۲/۶/۱۱، اصلاح و به شماره ۱۲۰/۲۹۱۲/۱ مورخ ۸۶/۶/۲۴ ابلاغ شد.

منبع : روزنامه رسالت