نقص، ناتوانی و معلولیت

میلیونها نفر ازمردم جهان دچار انواع مختلف معلولیتهای فیزیکی، ذهنی و روانی هستند و به این علت توانایی آنها برای انجام فعالیتهای روزانه محدود شده است. بعضی از این افراد با این ناتوانایی‌ها متولد شده‌اند، گروه دیگر اشخاص مسنی هستند که به بیماری دیابت یا آرتریت که آنها رافلج کرده مبتلا هستند. بسیاری به علت تصادف، جنگ و یا بیماری صدمه دیده‌اند و توانایی بینایی و شنوایی، حرکت، گرفتن اشیاء با دست و یا پاسخ نسبت به محرکها در آنها کاهش یافته است.
درگذشته مواردی که باعث نقص فیزیکی و یا ذهنی می‌شد معلولیت نامیده می‌شد. درحالی که درترمینولوژی جدید و بر اساس تعاریف سازمان بهداشت جهانی این تعریف ناتوانی می‌باشد. در بحث طبقه‌بندی بین‌المللی نقص، ناتوانی و معلولیت (۱۹۸۰)ICIDH به این صورت تعریف شده‌اند:
▪ نقص:
هرگونه کاهش یا ابنورمالیتی در ساختار یا عملکرد آناتومیکی یا فیزیولوژیکی با روانی می‌باشد، مثل نقص حرکتی، بینایی یا شنوایی به علت فلج مغزی، تصادف یا حوادث جنگ و یا بیماری.
▪ ناتوانی:
محدودیت در توانایی شخص که متعاقب نقص ایجاد می‌شود و معمولاً اختصاصی و شخصی است.
▪ معلولیت:
محدودیتی است که در نتیجه‌ی نقص و ناتوانی ایجاد می‌شود به طوری که فعالیت شخص در زندگی کم می‌شود که یک مشخصه‌ی شخصی نیست بلکه در رابطه با محیط زندگی می‌باشد. در واقع فرد معلول محدودیت مشارکت در جامعه را دارد و معلولیت وی در اثر عوامل محیطی افزایش می‌آید.
▪ آسیب حرکتی:
در سوئد حدود ۶۰۰.۰۰۰ نفر بالای ۱۶سال وجود دارند، که دچار آسیب حرکتی هستند. به غیر از این تعداد حدود ۳۶۵.۰۰۰ نفر دچار صدمات شدید هستند که نیاز به کمک افراد یا وسایل کمکی برای حرکت دارند، حداقل ۲۵۰.۰۰۰ نفر عملکرد دستها و بازوهایشان کاهش یافته به طوری که مشکلات زیادی در زندگی روزمره دارند تقریباً ۲۰.۰۰۰ نفر نیز فقط با یک دست می‌توانند امور روزمره‌ را انجام دهند.
معلولان جسمی حرکتی عمدتاً آنهایی هستند که از ویلچر استفاده می‌کنند و یا با مشکل راه می‌روند یا افراد کوتوله و افرادی که محدودیت در استفاده از بازوها و پاها دارند.
افرادی که به علت ناتوانی‌های مختلف مثل آسم و بیماری‌های عروق قلبی دچار محدودیت ‌مشارکت در جامعه هستند به علت شرایط خاص جزء افراد دارای صدمات حرکتی طبقه‌بندی می‌شوند. افرادی که مشکل در راه رفتن دارند. علاوه بر محدودیت‌ حرکتی، مشکل در تعادل نیز دارند. این افراد برای راه رفتن طولانی، عبور از روی پلکان و سطوح لغزنده، آستانه‌ی درها و لبه‌ها مشکل دارند. بسیاری از این افراد برای راه رفتن از وسایل کمکی مثل کراچ و عصا استفاده می‌کنند.
برای این افراد یک درگاه بلند مثل مانع عمل می‌کند افرادی که از ویلچر استفاده می‌کنند احتیاج به فضای زیاد و راهرو پهن دارند. وجود پلکان، شیب‌های تند، آستانه‌ی‌ درها مانع دسترسی و عبور و مرور این افراد می‌شود. افرادی که از ویلچرهای قوی دستی استفاده می‌کنند چون این ویلچرها چرخهای بزرگ در عقب و چرخهای کوچک در جلو دارند این چرخها در زمینهای ناهموار و یا آستانه‌ی ‌درها گیر می‌کند. محیط‌ زندگی این افراد باید دارای سطوح هموار، بدون لغزش یا شیب باشد.
به علاوه مسافت‌های طی شده باید کوتاه و دارای نرده‌ باشد. افرادی که محدودیت‌ عملکردی در بازوها و پاها دارند برای راندن ویلچر همچنین باز و بسته‌ کردن درها دچار مشکل می‌شوند. افراد کوتوله نیز در راه رفتنهای طولانی، رساندن دستها به کلیدها و کنترل وسایل دچار مشکل هستند. مواردی که در طراحی منزل برای افرادی که مشکل حرکتی دارند باید درنظر گرفته شود:
۱) فاصله‌ی بین محل پاگرد و ورودی راهروها باید کوتاه باشد.
۲) راهروها و گذرگاهها باید تا حد ممکن مسطح و هموار باشد.
۳) اتاقها وسیع و گذرگاهها پهن باشد. اندازه‌ی‌ آن بسته به نوع ویلچر و نیاز به فرد کمکی فرق می‌کند.
۴) پلکان باید دارای یک وسیله‌ی بالا برنده مثل سطح شیبدار باشد.
۵) سطح زمین و کف اتاق باید از جنس سخت و بدون دست انداز باشد، خطر لغزش در ورودی درها و لبه‌ها نباشد.
۶) درها بهتر است اتوماتیک باشد، یا به راحتی باز شود.
۷) صندلی توالت و مبلمان راحت باشد.
۸) پلکان و سطوح شیبدار نرده گذاری شود.
● ورودی‌ ساختمانها:
ورودی‌ ساختمان ‌باید طوری ساخته شود که در حین عبور نیازی به تغییر جهت نباشد. راحت‌ترین راه استفاده از درهای لغزشی و اتوماتیک است. اگر دو در پشت سر هم قرارگرفته باشد و در خارج ‌تر به طور اتوماتیک باز شود در داخلی نیز باید به همان روش و در همان جهت باز شود. اگر امکان ساخت این درهای لغزشی اتوماتیک نباشد باید یک بازکننده‌‌ی اتوماتیک تعبیه شود. برای چرخش ویلچر، ورودی هال باید به حد کافی بزرگ باشد. این قسمت باید دارای اتاقی با یک نیمکت ۵۰ سانتیمتر برای نشستن و انتظار رسیدن تاکسی باشد. کف ساختمان باید با مواد غیر لغزنده پوشیده شود. همچنین برای جلوگیری از لیز خوردن در هوای بارانی، تشکها و گل‌تراش‌ها باید در کف هال باشد. در ورودی هال نیز یک تلفن باید وجود داشته باشد.
● درها:
نوع و طراحی درها برای افراد ناتوان بسیار مهم است. دری که با مشکل و به سنگینی باز می‌شود و یا به طور اتوماتیک کار می‌کند و سریعاً بسته می‌شود و همچنین درهای گردان که قفل می‌شوند برای این افراد مثل مانع عمل می‌کند. آستانه‌ی در نباید لبه داشته باشد که عبور را مشکل کند. در صورت وجود لبه، باید مدور و ارتفاع آن بیش از ۵/۲ سانتی‌متر نباشد و یا آستانه نرم باشد به طوری که با فشار چرخ‌های ویلچر به پایین فشار داده شود و یا در موقع باز شدن در به طور اتوماتیک تو رفتگی داشته باشد. علائم اطلاعاتی درها باید به کنار آن نصب شود و نه روی در، چون افرادی که مشکل بینایی دارند برای خواندن علائم باید نزدیک آن شوند و با بازشدن در خطر صدمه به آنها وجود دارد. علائم باید ترجیحاً با حروف بزرگ نوشته شود و در طول در درست بالای دستگیره باشد به طوری که اطلاعات توسط دست لمس شود.
● باز و بسته کردن درهای اتوماتیک:
این درها باید طوری طراحی شوند که برای افراد ناتوان قابل استفاده باشند. مکانیزم بازکننده‌ی در باید به طور صحیح و با توجه موارد زیر قرار گرفته باشد:
▪ شخص داخل ویلچر باید بتواند نزدیک کلید باز کننده بیاید. این کلید باید حداقل در فاصله‌ی یک متری گوشه‌ی داخلی در باشد.
▪ کلید نباید طوری قراربگیرد که در هنگام بازشدن به شدت به ویلچر برخورد کند.
▪ اشخاصی که محدودیت حرکتی در دستها دارند باید بتوانند به کلید برسند. بنابراین نباید در ارتفاع بالایی باشد لبه پایینی آن نباید بالاتر از ۸۰ سانتی‌متر زمین باشد.
● باز و بسته کردن درهای بدون اتوماتیک:
درهای معمولی با یک دستگیره در کنار در که فشار داده می‌شود باز و بسته می‌شوند. این دستگیره باید در ارتفاع ۸۰ سانتی‌متر کف زمین به طور افقی و به اندازه‌ی پهنای کامل در باشد.
● اندازه در:
فضای باز در باید به اندازه‌ی بین اسکلت کناری در وروی در وقتی در با زاویه‌ی ۹۰ درجه باز می‌شود باشد. در زاویه‌ی ۱۸۰ درجه پهنای در بیشتر است ولی فرد ویلچری نمی‌تواند آن را ببندد. کوچکترین اندازه‌ی در باید به اندازه‌ی ۱۰۰ سانتی‌متر با در نظر گرفتن اسکلت در باشد.
● پله‌ها:
از ساخت پله در داخل و خارج ساختمان باید جلوگیری شود اگر این کار امکانپذیر نبود موارد زیر باید رعایت شود:
▪ روبروی در نباید پلکان‌های رو به پایین باشد چون شخص ویلچری ممکن است در حین بازکردن در به پلکان به طور همزمان توجه نکند. پلکان باید مستقیم باشد. پلکان منحنی برای بالا رفتن مشکل‌زا هستند اگر پلکان طویل است باید حداقل در ۳/۱ متری طول، جای استراحت (پاگرد) داشته باشد. طول این پاگرد باید حداقل ۲۰/۱ ‌متر و به اندازه‌ی پهنای پله باشد. وقتی اختلاف سطح بیشتر از ۵۰/۲ متر است باید پا گرد میانی تعبیه شود. همه‌ی پله‌ها باید ارتفاع یکسان داشته باشند.
ارتفاع پله‌ها ۱۵ و به عمق ۳۰ سانتی‌متر باشند. پاگرد روی پله و لبه‌ی آن باید بدون لغزش و جلو آمدگی باشد. بنابراین باید از قطعه باریکی که مقاوم‌ به لغزش است استفاده شود. این قطعه باید ۴۰ میلی‌متر پهنا و بیشتر از ۱ میلی‌متر در روی پله‌ ادامه نداشته باشد. اشخاصی که مشکل بینایی دارند باید قادر باشند جایی که پلکان شروع و خاتمه می‌یابد را به وضوح ببینند. این با رنگ آمیزی پله‌ها در بالاترین و پایین‌ترین پله با رنگ‌های مخالف و با نصب نوارهایی با رنگ‌های مخالف انجام پذیر است. اشخاص نابینا که قادر نیستند رنگ‌های مخالف را ببینند باید با قرار دادن شکلهای مختلف در کف زمین از نزدیک شدن به پله‌ آگاه شوند.
این کار بهتر است در پلکانهای رو به پایین در بیرون در و یا در تغییر سطح مسیر قبل از رسیدن به پله انجام شود. یک راه شیبدار به طور مکمل‌ و در جایی که پله‌ها مانع دسترسی به محل هستند باید ایجاد شود.کمترین عرض پله‌ها باید ۹۰ سانتی‌متر برای تردد یکطرفه و ۱۵۰ سانتی‌متر برای تردد دو طرفه باشد. برای پله‌های داخل ساختمان شیب باید بین ۱۲ و ۱۸ سانتی‌متر باشد و کمترین فاصله‌ی دو پله بین ۲۸ و ۳۸ سانتی‌متر باشد.
برای پله‌های خارج ساختمان حداکثر شیب باید ۱۵ سانتی‌متر وکمترین فاصله‌ی دو پله۳۰ سانتی‌متر باشد. نرده‌ی دستی باید درکنار هر دو پله و تا انتهای پله نصب شود. برای پله‌های بیشتر ازپهنای ۳ مترنرده‌ی دستی بیشتری باید نصب گردد. فاصله‌ی بین نرده‌ دستی در هر دو کنار باید بین ۹۰ تا ۱۴۰ سانتی‌متر باشد. نرده‌ی دستی تا فاصله‌ی ۳۰ تا ۴۵ سانتی‌متر در بالا و پایین پله‌ها ادامه یابد. کف پله‌ها باید غیر لغزنده، و فرش کاملاً به آن محکم باشد.

الهام حیدر پور
کارشناس ارشد فیزیوتراپی

منبع : هفته نامه پزشکی امروز