موسیقی استان بوشهر

استان بوشهر از قدمت فرهنگی زیادی برخوردار است این قدمت فرهنگی تا حدود ۲۲۰۰ سال قبل از میلاد تخمین زده میشود . شهر بوشهر که در بدو امر ریشهر نام داشته است ، به توسط اردشیر اول ( اردشیر بابکان ۲۴۱-۲۴۰-۲۲۶م ) اولین پادشاه سلسله ساسانیان تاسیس میگردد حدود سال ۱۷۳۰ م شهر قدیمی ریشهر به بوشهر انتقال یافته وبدین ترتیب بوشهر تکامل می یابد در بوشهر همانند سایر مناطق خلیج فارس ملیت های بیگانه ، به ویژه آفریقایی کوچ نموده اند . براین اساس موسیقی بوشهر و سایرمناطق خلیج فارس گاهی ازموسیقی آفریقا و غرب تاثیر گرفته است.
موسیقی در بوشهر همانند موسیقی اکثر مناطق ایران در اصل آوازی است وآن را می توان به دو گروه موسیقی پروفان ( غیر مذهبی ) و مذهبی تقسیم نمود . آوازهای گروه اول که در مناطق دشتی ، دشستان تنگستان به عنوان موطن اصلی آن ها متداول است ، شروه نام دارند .اشعاری که متن شروه و آوازهای رایج در بوشهر حوالی آن را تشکیل می دهند ، در درجه اول به دو شاعر معروف بومی تعلق دارند زایر محمدعلی معروف به فایزو و سید بهمنیار ملقب به مفتون زیرا محمد علی فایز در کوردوان ( بخش دشتی ) زندگی کرده است و محتملاَ در سال ۱۹۱۱ م وفات نموده است . سید بهمنیار مفتون در بورد خون از بخش دشتی می زیسته و تا حدود پنجاه سال پیش در قید حیات بوده است . متن اواز شروه هم چنین گاهی از دو بیتی ها هم وزن اشعارفایز و مفتون تشکیل می شود.
آوازهای رایج در بوشهر و حوالی عناوین دیگری مثل دشتی محلی ، ( حاجیونی) سربانی ( سوربونی) لری ( لری پای کوهی ، لری سرکوهی) دشستانی بیدگانی ( بیدگونی ) و تعداد زیادی عناوین دیگری را دارا هستند مقابله این آوازها ، خویشاوندی ان ها را با یکدیگر نشان می دهد ، به گونه ای که می توان اذعان نمود ، همه ان ها از یک نمونه انتزاعی سرچشمه گرفته و تنوع یافته اند . عناوین جغرافیای آن ها تعلق متن یا آواز را به منطقه بخصوصی مشخص می کند . این آوازها یامتر آزاد دارند و یامتر مشخص . گروهی که متر آزاد دارند اغلب شروه نامیده می شوند . ملودی در این گروه از آوازها بدواً نقطه اوجی را هدف قرار می دهد این نقطه اوج نسبت به صدای خاتمه اغلب فاصله پنجم و گاهی اکتاو را تشکیل میدهد . فاصله پنجم یا اکتاو به عنوان مسیر تحرک اصلی مدام از اصوات اشباع میکردد.
۱ ) مسیر نمونه و تثبیت شده ملودی به گونه ای که ریزترین صدای ان نسبت به نت خاتمه فاصله پنجم راتشکیل می دهد.
۲) شگل گیری طرح اصلی آواز . رابطه آن باشعر متعلق به ملودی
۳) غنا طرح اواز باتوجه به چگونگی تلفیق ابیات ، شعر با ملودی
امکانات مرحله اخیر در ارتباط با شدت و ضعف تبحر اجرا کننده و شاعر بی شک از همه بیشتر است . چگونگی ترکیب کلام و موسیقی بر دو رویه مبتنی است:
هر پریود یا مطلب موسیقی به اتمام رسیده در یک بیت یا یک مصرع ارائه می شود و یا این که تعدادی ازابیات شعر راداراست.
ملودی که درگروه دوم از اوازها که متر مشخص دارند اکثراَ خیلی کوتاه واجمالی است یااز اجزا متعدد کوتاه با محدوده کاملاً مشخص تشکیل میگردد متر مشخص موجب می شود که تزئینات ملودی به صورت اصوات طولانی تغییر شکل دهند با وجود این هر دو گروه از آوازها ، همانطور که گذشت با یکدیگر هم بستگی دارند این هم بستگی خصوصاَ دراختتام آن ها به چشم می خورد.
به عبارت دیگر وظیفه خاتمه آوازها به طو ر کلی عبارت است از تشخیص خصایص کم بیش مشابه در همه آوازها براساس تشابه خاتمه آوازهاست که می توان درجه شدت و ضعف خویشاوندی انها را معین نمود.
همان گونه که گفته شد ملودی های رایج در بوشهر و حوالی ، آوازی هستند قطعات سازی در اصل همان آوازهای متداول را تشکیل می دهند که با ساز انتقال یافته و تغییر می یابند.
عمده ترین سازهای موسیقی پروفان عبارتند از : نی انبان و نی جفتی ، نی انبان در بوشهر و حوالی ،نی هنبونه - بادهنبونه و نی مشکی نیز نام دارد . این سا زاز دو لوله صوتی یا نی متصل به هم تشکیل می شود هر یک از دو لوله صوتی دارای قمیش مضاعف یا زبانه است نوازنده موقع اجرا با یک دست بر پوسته یا مشک ساز فشار وارد می کند تا هوا به لوله های صوتی هدایت شود و با دست دیگر سوراخ های صوتی را به کار می گیرد.
نی جفتی هم از دو لوله صوتی تشکیل می شود این دو لوله توسط موم با یکدیگر متنصل اند روی هر یک از دو لوله صوتی شش سوراخ وجوددارد نی جفتی نیز زبانه دارد.
زبان روی لوله صوتی مستقر است نوازنده نی جفتی حین اجرا از طریق بینی تنفس میکند و د رنتیجه صدای ساز مثل نی انبان قطع نمی شود.
برای اهالی بوشهر و حوالی ظاهراً موسیقی و مذهبی و به ویژه آوازهایی که درایام ماه محرم اجرا می گردند اهمیت بیشتری نسبت به موسیقی پروفان ( غیر مذهبی) دارند که در سال های گذشته هر یک از اقشار بوشهر که در محله های متعدد این شهر ساکن بوده اند جداگانه مراسم عزاداری ماه محرم را انجام داده اند . شروع مراسم عزاداری ماه محرم با اجرای دمام ، بوق وسنج اعلام میگردد . این اعلام به صورت عبور در شهر صورت می پذیرد . با توجه به این که هر یک از محله های شهر گروه نوازنده گان یا اعلام کنندگان مخصوص به خود را داشته اند طبق سنت و رسم معمول نوازندگان هر محله حق عبوراز محله دیگری را نداشته اند.
در اعلام مراسم عزاداری ایام ماه محرم ( تاسوعا عاشورا) خصوصاَ نقش دمام حایز یادآوری است . دمام طبل استوانه ای است که هردو طرف بدنه استوانه ای آن پوست دارد دروسط پوست فوقانی ساز دایره قرمز رنگ کوچکی تعبیه شده است که نشان دهنده یا مکان نواختن ساز با دست است در اعلام مراسم عزاداری ماه محرم ۵ گاهی ۷ دمام شرکت می کنند یکی از این دمام ها عنوان دمام اشکون و دو دمام دیگر دمام غنبر را داراست نوازنده دمام اشکون رهبری همه دمام ها را به عهده دارد و ازاین خود بدان معناست که ضرب های این دمام حین نواختن آن به صورت شکسته یا غیر متقارن توالی می یابند . نوازندگان دمام اشکون و دمام غنبرعلاوه بر تسلط برنوازندگی می بایست در سنین بالا بوده و در محله خود از وجهه و احترام والایی برخوردار باشند . دمام نه فقط به منظور اعلام مراسم سینه زنی یا عزاداری ایام محرم بلکه در مراسم ذیل نیز اجرا می گردد:
۱ ) سحری ماه رمضان قبل از اذان صبح
۲) خسوف
۳) انداختن کشتی در آب
گفته شد که در مراسم اعلام عزاداری ، بوق وسنج ، اجرای دمام را همرامی می کنند . بوق طرح شاخ را داراست و دارای امتدادی مخروطی است . روی لوله صوتی پوشش از پوست وجود دارد و نقاطی را آن به وسیله پوشش های مسی منبت شده ، مرصع گردیده اند . قسمت فوقانی بوق از شاخ تعبیه می شود .زیرا این قسمت و حدود ۲۰ سانتی متر دور از انتهای ان سوراخ مخصوص دمیدن وجود دارد . اخذ اصوات از بوق تنها با استفاده ازنیروی دمیدن شدید امکان پذیر است نوازنده الزاماَ به قدری به خود فشار وارد می کند که عضلات گردن او متورم می شوند به همین دلیل نواختن بوق در مراسم دمام بین چند نفر در فاصله تقریباَ یک دقیقه متناوبا تعویض می گردد معمولا از این سازمیتوان صدای مبنا فاصله پنجم و اکتاو آن را اخذ نمود .اخذ اصوات و تعداد آنها مسلما به تبحر نوازنده بستگی دارد . در اعلام مراسم سوگواری ایام ماه محرم علاوه بر دمام و بوق ، تعداد ۷ سنج نیزشرکت می کنند سنج ها با لنسبه ضخیم اند وحواشی آن ها صاف و صیقلی شده است و وسط ساز دارای تو رفتگی است در انتهای این تو رفتگی سوراخ هایی وجود دارند از درون این سوارخ ها تسمه ای آزادانه عبور می کند این تمسه وظیفه دستگیره را به عهده دارد سنج ها به طور مضاعف نواخته می شوند هم اکنون تعداد کمی سنج و سه یا چهار بوق در بوشهر وجود دارد.
مراسم سینه زنی در بوشهر پس از اعلام آن به نحوی که فوقا توضیح داده شد ، بدواف توسط گروهی از خردسالان آغاز می گردد و سپس تعداد شرکت کنندگان به تدریح افزایش می یابد شرکت کننندگان در سینه زنی به صورت دایره گرد هم جمع می شوند گرد هم جمع شدن سینه زنان به صورت دایره بر نام دارد تعداد سینه زنان یا گرد هم جمع شدن ان ها به صورت دایره می تواند چند بر راتشکیل می دهند سینه زن ها اولین بر به عنوان کوچک ترین بر را ریش سفیدان و بزرگان محل انتخاب می شود . مراسم سنج ودمام و سینه زنی به وسیله فردی معتمد در سنین بالا رهبری میگردد . وی رئیس دمام نام دارد . او است که افراد بر اول را انتخاب نموده ، ازیاد تدریجی شرکت کنندگان در سینه زنی ، تعویض متناوب آوازها بین خواننده اصلی و سینه زنها ، انطباق ریتم آن ها با ضربات سینه زنی و غیره را هدایت می نماید. مراسم سینه زنی صرفا آوازی است و هیچ گونه سازی در آن شرکت ندارد آوازها بین خواننده اصلی که در وسط بر اول قرار دارد و سینه زن ها متناوبا تعویض می شوند ضربات یکنواخت و منظم سینه زنی آن ها را همراهی میکند . ضربات یکنواخت سینه زنی رامی توان همانند حصاری نسبت به آوازها توصیف نمود.
در مراسم سینه زنی دو خواننده اصلی شرکت می کند . خواننده دوم در زمره بهترین و معروف ترین خوانندگان مراسم به شمار می آید . او پس از آن که بر دوم دروسط بر اول سینه زن ها شکل گرفت درمراسم حضور می یابد این دو خواننده اصلی تنها اجرای آوازها را به عهده دارند و در سینه زدن شرکت نمی کنند . متن آوازهای مراسم سینه زنی ، وقایع ایام تاسوعاو عاشورا را درام وار بیان می کند . رابطه متن آوازها باموسیقی ، ضربات منظم سینه زنی و ازدیاد تدریجی سینه زنان تهییج تدریجی را نهایتا به اوج خود میرساند به گونه ای که تا حدود خلسه پیش میرود . این تهییج تدریجی خود در ویژگی های ملودی آوازها نیز مستتر است.
کلیه آوازهای سینه زنی متر مشخص دارند. اکثر آنها به صورت وحدت ها میزان های ۸/۶ و۴/۳ ظاهر می شوند.
ریتم آوازها اغلب براساس اکسان های متن شکل می گیرند.
آکسان های متن نتیجه کمیت هجاها نیستند ، یعنی از کوتاه و بلند بودن هجاها و وجود تکیه یا عدم تکیه درآن ها پیروی نمی کنند بلکه حاصل مکالمه عادی بوده و در خود زبان نهفته اند . به همین دلیل اغلب نمی توان دقیقا معین نمود به کدام یک از اصوات ملودی واقعا آکسان تعلق می گیرد در این جا بد نیست یادآوری گردد که علاوه بر بر آکسان های ناشی از متن ضربات سینه زنی نیز آکسان هایی را به آواز اضافه می کنند همان طور که گفته شد آوازهای مراسم سینه زنی بین خواننده اصلی و سینه زن ها یعنی به صورت آواز تنها و گروهی به عبارت دیگر در فرم رسپونسو ریال ارائه می شوند .ملودی در اجرای آن توسط خواننده اصلی حاوی تزیینات است درحالی که به عکس ارائه گروهی آن به وسیله سینه زن ها به طور ساده صورت می پذیرد . مسلماَ ارائه ساده آوازها وحذف تزئینات ملودی ناشی از قیدی است که اجرای گروهی آن ها ایجاب می کند.
خواننده دوم یا نوحه خوان دوم به عنوان خواننده اصلی به ریتم آوازهای ارائه شده خواننده اول تدریجا سرعت می بخشد . تداوم تدریجی سرعت ریتم آوازها تا ارائه نوحه واحد تداوم دارد براساس سینه زنی مراسم سوگواری ایام ماه محرم را می توان به دو بخش تجزیه نمود :
سینه زنی قبل از واحد و سینه زنی بعد از آن . در آوازهای سینه زنی قبل از واحد سینه زنان با گذاردن یک پای خود به جلو یک ضرب به سینه و با گذاردن پای دیگر خود به عقب ضربه دیگری به سینه خود می زنند . در حالی که در آوازهای پس از «واحد » تنها با گذاردن یک پا به جلو یک ضربه به سینه زده می شود و در پا به عقب این نحوه سینه زدن خود در مفهوم « واحد» مستتر و توجیه کنند ه است .
سینه زن ها علاوه بر این کلمات الله اکبریا الله واحد را به طور خیلی ضعیف ادا می کنند سینه زنی با مراسم « گل یا حسین (ع)»به اتمام می رسد در مراسم اختتامی عده ای از بزرگان و ریش سفیدان محل در یک صف جلو و سایر افراد در دو صف موازی پشت آن ها قرار گرفته و با گرفتن کمرهای یکدیگر و کوبیدن پاها همراه با ادای کلمات « فریاد یا» به وسیله یک گروه و جواب â€؛ محمد (ص)» به توسط گروه دیگر مراسم را به اتمام می رسانند . پس از اختتام مراسم ، حضار شرکت کننده به منظور تشویق خواننده اصلی مبالغی وجه نقد وتعدادی شال قدیمی و ذی قیمت به او هدیه می کنند . وجوه نقد را در جیب او و شال ها را بر شانه راست یا زیر بغل مقابل آن قرار می دهند . شال های دیگری که در جهات دیگری بسته شوند به مسجد محل برگزاری مراسم تعلق دارند.
مقابله آوازهای مراسم عزاداری ایام ماه محرم با آوازهای غیر مذهبی یا بومی ( شروه) نشا ن می دهند ، چگونه تعدادی از ملودی های این گروه با یکدیگر خویشاوندی دارند . خویشاوندی آ نها همچنان به ویژه در قسمت اختتامی آوازها مشهود است.
سادگی ریتمیک در آوازهای سینه زنی با قدم زدن طبیعی منطبق به نظر میرسد « واحد» به عنوان آخرین آواز خود حالتی از اختتام را داراست و آن را می توان اذعان نمود که هدف نهایی مراسم نه فقط انجام سوگواری در ایام تاسوعاو عاشورا است بلکه تداوم آن در تمام ایام ماه محرم از یکسو و تحکیم علائق مداوم نسبت به امام حسین (ع) و شهدای کربلا از سوی دیگر است . از این رو آوازهای این مراسم از لحن متالمی برخوردارند.
آواز مولودی (مولود نبی مولود خوانی) را نیز می توان جزء موسیقی مذهبی به شمار آورد . زیرا این آواز در روز ولادت پیامبر اسلام (ص) یا نذور اجرا می گردد . مولودی توسط یک خواننده اجرا و حدود ۵تا ۶ نفر آنها را همراهی می کنند . حضار شرکت کننده تسیبح در دست دارند . آن ها با شیندن آواز شانه های خود را سماع گونه به تحرک واداشته و تسبیح را از دستی به دست دیگر منتقل می کنند و باتکرار «الله» خواننده را همراهی می نمایند . آواز مولودی از موسیقی عرب متاثر است.
مقابله ملودی های رایج در بوشهر و حوالی ، چه پروفان یا بومی و چه مذهبی نشان میدهد چگونه این ملودی ها در اکثر موارد از نمونه یا نمونه های انتزاعی و ذهنی سرچشمه گرفته اند و بدین ترتیب از یک وحدت کلی برخوردارند . معهذا نمی توان از لحاظ تاریخی قدمت آن ها را مشخص نمود . هم چنین براساس خصایص موسیقی که امروز در بوشهر و حوالی آن متداول است نمی توان ویژگی های موسیقی دوران گذشته را تعیین کرد به منظور تعیین خصوصیات موسیقی دوران گذشته ، بررسی ملودی های رایج در نقاط دور افتاده که همچنان خصایص کهن خود را حفظ کرده اند و موسیقی سایر مناطق خلیج فارس به طور موثر کمک خواهد کرد.

منبع : سایت دوستان