کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ رضاخان

وضع سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایران در آستانه کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ هـ..ش بسیار ناآرام و متزلزل بود. ناامنی و نارضایتی‌های عمومی به اوج خود رسیده بود.
در تاریخ، انقلا‌بی اصیل رخ نداده است که رکود اجتماعی و اقتصادی و افسردگی روانی را دست کم برای چند صباحی در پی نداشته باشد، همواره شکاف گسترده‌ای بین انتظارات ذهنی و دستاورد‌های عملی یک انقلا‌ب وجود دارد، اما مردم ایران، پس از انقلا‌ب مشروطه‌بیش از آنچه متعارف و معمول است دچار ناامیدی، افسردگی و سرخوردگی شدند. ‌
دخالت‌های آشکار و نهان قدرت‌های امپریالیستی، آشفتگی‌های فوق را تشدید کرد و به دسته‌بندی میان نخبگان سیاسی جدید دامن زد. ایران که بی‌طرفی خود یا به عبارت دقیق‌تر انفعال و انتظار خود را در جنگ‌جهانی اول اعلا‌م کرده بود صحنه جنگ و تصرف قوای روسیه، عثمانی و انگلیس قرار داشت. صدمات زیاد اقتصادی و ناامنی‌های سیاسی به‌وجود آمده از سوی جنگ آخرین امید‌های ایرانیان را به یاس مبدل ساخت.
هنگامی که کنفرانس صلح ورسای در ژانویه ۱۹۱۹ م تشکیل شد دولت ایران به امید جبران خسارات و حقوق از دست رفته‌اش در زمان جنگ، یک هیات نمایندگی به ریاست مشاورالممالک انصاری وزیر امور خارجه وقت به فرانسه اعزام کرد تا تقاضای خود را به سمع دول فاتح برساند.
اما دولت انگلیس به این بهانه که ایران در جنگ به طور رسمی اعلا‌م بی‌طرفی کرده و شرکت عملی نداشته است، با پذیرفتن هیات ایرانی در کنفرانس مخالفت کرد. وثو‌ق‌الدوله نخست‌وزیر وقت ایران نیز به رغم انتظار، از هیات مزبور پشتیبانی لا‌زم را به عمل نیاورد، علت اصلی مخالفت و کارشکنی انگلیس قراردادی بود که محرمانه با وثوق‌الدوله مشغول مذاکره و تهیه‌ آن بود.
تحقق این قرارداد که به گواهی مورخان به منزله تحت‌الحمایگی و خاتمه‌استقلا‌ل ایران به شمار می‌رفت برای انگلیسی‌ها بسیار پراهمیت و حیاتی بود. زیرا در پی انقلا‌ب اکتبر ۱۹۱۷.م روسیه متحد دیروز آنها در جنگ جهانی اول به دشمن سرخی تبدیل شده بود که آتش انقلا‌ب بلشویکی‌اش می‌توانست دامن منطقه را فراگیرد به‌خصوص با برپایی کنگره ملت‌های ستمدیده شرقی در باکو و اعلا‌م این کنگره علیه امپریالیسم انگلیس، زمامداران لندن را به سرعت برای طراحی سیاست خارجی جدید در شرایط جدیدی به فکر فرو برده بود.
اما خبر امضای قرارداد ایران و انگلیس که از منابع فرانسوی و آمریکایی منتشر شد طوفانی از خشم در میان ملیون و میهن‌پرستان ایرانی برانگیخت در مجموع مخالفین قرارداد در سه گروه دسته‌بندی می‌شدند: ۱) آیت‌ا... مدرس و امام‌جمعه خویی که خود گروه بسیاری را راهبردی می‌کردند
۲) رقبای سیاسی وثوق‌الدوله که خارج از خدمت دولت بودند
۳) سفارت فرانسه، روسیه و آمریکا که این قرارداد را مغایر با ۱۴ ماده پیشنهادی ویلسون و میثاق جامعه ملل می‌دانستند که حق تعیین سرنوشت را برای تمامی ملت‌های آزاد شده به رسمیت شناخته بود. ‌
از سوی دیگر، در مرکز، استبداد دیرینه ایرانی جای خود را به یک نظام از هم گسیخته داده بود. استقلا‌ل بیشتر مناطق و ایالا‌ت به سرعت جای خود را به گسترش کینه‌های ایلیاتی و راهزنی سازمان یافته می‌داد. نیرو‌های گریز از مراکز قومی و منطقه‌ای کشور را با خطر از هم‌گسیختگی ‌روبه‌رو کرده بود.
اوضاع از فقدان وحدت ملی، تضاد سیاسی، آشفتگی، فقر اقتصادی، ناامنی و فساد و بی‌لیاقتی اداری حکایت می‌کرد. ‌
وضع اسفبار داخلی ایران باعث شده بود در کوتاه مدت کابینه‌های متعددی روی کار آیند (کابینه وثوق‌الدوله، مشیرالدوله سپهدار اعظم) و هیچ‌کدام موفق به ایجاد نظم و آرامش در کشور نشوند. ‌
از سوی دیگر، نهضت‌های آزادی‌بخش به سرعت در حال توسعه بودند؛ نهضت جنگل در گیلا‌ن، قیام خیابانی در تبریز، جنبش دشتستان و تنگستان در جنوب و پایداری کلنل محمدتقی خان پسیان در خراسان آن جمله‌اند. نسبت به نهضت‌های پیش از کوتاه نظرات مختلفی ابراز شده است بعضی قیام‌کنندگان را یاغی، شورشی و تجزیه‌طلب معرفی می‌کردند و در دسته‌ای دیگر آنان از مجاهد، مومن، آزاده و نجات‌دهنده شناخته‌اند، آنچه در این نوشته کوتاه به دور از جهت‌گیری‌های سیاسی می‌توان عنوان کرد آن است که اوضاع و شرایط آشفته جامعه آن روز ایران موجب پیدایش و شکل‌گیری اینگونه نهضت‌ها شده بود. اینکه میرزا کوچک‌خان جنگلی با تاسیس رژیم جمهوری‌بلشویکی گیلا‌ن و خیابانی با تشکیل دولت آزادیستان در آذربایجان به‌دنبال چه مقاصدی بودند جای مطالعه دیگری است. ‌
از سوی دیگر، ضرب‌الا‌جل خروج نیرو‌های انگلیس از ایران در آوریل ۱۹۲۱. م/ فروردین ۱۳۰۰ هـ..ش تعیین شده بود و ژنرال آیرون‌ساید طراح نهایی کودتا قصد داشت تا افسران دیویزیون قزاق که اکنون در راس یک نیروی بازسازی شده در قزوین متوقف بودند تهران را گرفته و نقشه انقلا‌بیون گیلا‌ن تحت ریاست احسان‌الله خان و خالو قربان (از همکاران میرزاکوچک خان که بعدا! به وی خیانت کردند)، که‌آماده پیشروی به سوی پایتخت (پس از خروج نیرو‌های انگلیس) بودند را خنثی ساخته و منافع آتی لندن در تهران را به وسیله روی‌کار آمدن رژیمی دست نشانده تامین نماید. ‌
چنین است که در سحرگاه سوم اسفند ۱۲۹۹ هـ..ش برابر با ۲۲ فوریه ۱۹۲۱.م بریگاد قزاق به فرماندهی رضاخان میرپنج فرزند عباسقلی‌خان فرمانده اسبق سوادکوه به همراه قوای ۲۵۰۰ نفری خود با هشت‌عراده توپ و هجده قبضه مسلسل سنگین در معیت سیدضیاء‌الدین طباطبایی تهران را فتح می‌کند.

بهاره امیرحسینی‌

منبع : روزنامه اعتماد ملی