شیوه های تربیت

دامنه تربیت انسان بسیار گسترده است، هیچگاه نمی توان تربیت او را در چارچوب روشهای معدودی، محصور و خلاصه نمود. با این حال بنابر ضرورت آشنایی با روشهای تربیت به برخی از مهمترین این روشها به طور مختصر اشاره کرده که در این رابطه به آیاتی از قرآن کریم استناد می نمائیم.
۱) روش الگویی:
مردم از راه چشم بیش از گوش امور را فرامی گیرند آنچه در برابر دیدگان انسان قرار می گیرد اثربخش تر و آموزنده تر از حقایقی است که به گوش می رسد و یا خوانده می شود. تعلیم عملی، نافع تر از تعلیم لسانی است. ارشاد و راهنمایی با گفتار، صرفاً ارائه طریق می کند ولی عمل و الگوی بی زبان انسان را در مسیر هدف قرار می دهد. در قرآن مجید آمده است. «همانا رسول خدا برای شما سرمشق نیکویی است»
رسول خدا(ص) قبل از این که با گفتار خود راهنمای مردم باشد با رفتار خود بهترین مربی و الگو بود.
امیرالمؤمنین علی(ع) فرموده اند: «اگر درصدد اصلاح دیگران هستی نخست خود را اصلاح کن.» این عیب بزرگی است که به اصلاح و تربیت دیگران بپردازی درحالی که خود فاسد باشی.
۲) روش موعظه و نصیحت:
موعظه کلامی است که به دل نرمی و رقت می دهد، قساوت را از دل می برد، خشم و غضب و شهوت را فرو می نشاند، هواهای نفسانی را تسکین داده و به دل صفا و جلا می دهد. هیچ کس نیست که از موعظه و نصیحت بی نیاز باشد.
«می گویند حضرت علی(ع) به یکی از اصحاب می فرمود «عظنی» مرا موعظه کن و می فرمود در شنیدن اثری است که در دانستن نیست.
البته در اینجا نکته ای قابل ذکر است که واعظ و کسی که نصیحت می کند باید خود با گفتارهایش عامل باشد تا وعظ او اثر نماید وگرنه نصیحت هیچ اثری نخواهد گذاشت.
خداوند در قرآن کریم به پیامبرش می فرماید: «مردم را با حکمت و موعظه نیکو به راه خداوند بخوان»
۳) روش تشویق (پاداش)
هیچ موجودی به اندازه انسان ظریف نیست. این موجود لطیف راه های نفوذپذیری دارد. اگر از راهش وارد شوند به تسخیر درآمده، عالیترین تجلیات فکری، هنری، ذوقی و معنوی را از خود بروز خواهد داد و حماسه ها خواهد آفرید.
شاید عالیترین ابتکارات انسانی مرهون تشویق و ترغیب بوده است.
در پرتو تشویق، خلاقیت و ابداعات به وجود می آید. به طور یقین عوامل متعددی در پویایی افرادی که دست به اختراعات زده و قاره ها را کشف کرده اند، مؤثر بوده و بدون تردید نمی توان نقش تشویق و ترغیب را در آنها نادیده گرفت و شاید بتوان ادعا کرد که اساساً پیدایش هنرهای زیبا و علوم گوناگون مدیون تشویق ها و ترغیب ها بوده است. تشویق می تواند به صورتهای مختلفی اعمال شود. که البته به سن و درک و نوع عمل مربی بستگی دارد. گاهی تشویق به صورت دلجویی است و گاه با اظهار یک عبارت محبت آمیز یا تحسین آمیز برخی اوقات یک نگاه توأم با لبخند و نشاط و گاهی در آغوش گرفتن و بوسیدن و گاهی هدیه دادن و جایزه دادن و...
و اما صورتهای تشویق مختلف است و در اینجا به موادی از آنها اشاره می کنیم:
۱) تحسین
۲) دعا
۳) سلام
۴) پاداش
۵) جایزه
۶) تحریض (به معنی برانگیختن و ترغیب نمودن کسی را به کاری و چیزی)
۷) تشجیع (دلیرکردن و دل دادن کسی را به شجاعت صفت کردن)
۸) وعده
۹) تبشیر (مژده دادن، نوید دادن، دلگرم کردن تحریک شوق)
۱۰) وعظ (تذکر و یادآوری سخنی که با خیر و خوبی همراه باشد)
۱۱) نصیحت
۱۲) تسلی (دلخوشی دادن، تسکین دادن)
۱۳) تشکر (سپاسگزاری)
۴) روش تنبیه (مجازات)
انسان از مقام بالا و والایی برخوردار است و اگر خود را از فساد و شر و بدی دور نماید و به فضایل اخلاقی و کرامتهای انسانی زیبنده سازد می تواند از نظر کرامت خود را به خدایش نزدیک ساخته و در جوار او قرار گیرد و به ملکوت الهی دست یابد.
همین انسانی که می تواند به مقامی برسد که فرشته را یارای گام نهادن در آن نیست اگر از صفات حمیده اخلاقی و انسانی بی بهره شود و فاقد فضایل اخلاقی گردد چنان مقام و مرتبتش انحطاط می یابد که از حیوانات و بهایم هم پایین تر قرار می گیرد.
هنگامی که فردی در چنین مسیری قرار گرفت، باید به منظور هشدار و آگاهی او و جلوگیری از تکرار آن از عامل تنبیه و انذار و مجازات استفاده نمود. البته استفاده از این عامل زمانی است که سایر عوامل تربیتی از تأثیر و کارآیی در مورد فرد نارسا و عاجز باشد. تنبیه نیز همچون تشویق به صورتهای مختلف اعمال می شود. گاهی به صورت تذکر است که از جانب مربی داده می شود و گاه به شکل اخطار و زمانی انذار و یا تهدید و وعید و بعضاً توبیخ و شماتت و اگر اینها مفید واقع نشد به صورت قهر و یا تحذیر و سپس هنگامی که اینها نیز مفید قرار نگرفت به شکل تعزیر و حد و قصاص و بالاخره زمانی، هیچ یک از اینها مفید واقع نمی شوند و مربی مرحله نهایی یعنی لعنت و نفرین و مبارزه با گردنکشان را اعمال می نماید.
صورتهای تنبیه از خفیف به شدید عبارتند از:
۱) تذکر
۲) اخطار
۳) انذار (ترساننده و خبرآورنده)
۴) تهدید و وعید
۵) توبیخ
۶) شماتت و سرزنش
۷) قهر
۸) تحذیر (از کاری ترساندن)
۹) تعزیر (سرزنش کردن)
۱۰) حد (اندازه و حد)
۱۱) قصاص
۱۲) لعنت و نفرین
۱۳) مقابله با گردنکشان

گلزار کنشلو

منبع : روزنامه کیهان