جایگاه رسانه و روزنامه‌نگاری در اندیشه اسلا‌می

عصر جدید که ما در آن زندگی می‌کنیم در عرصه‌های اجتماعی و سیاسی شاهد پیدایش پدیده‌های نوینی است که در گذشته هرگز به این صورت وجود نداشته است. از جمله این پدیده‌های نوین <رسانه‌ها> هستند که شامل رسانه‌های گفتاری، تصویری و نوشتاری یعنی مطبوعات می‌گردد.
اگر بگوییم جهان امروز که اکنون به صورت یک دهکده واحد درآمده است صرفا بر پایه رسانه‌ها استوار است، سخنی به گزاف نگفته‌ایم. اگر رادیو و تلویزیون، ماهواره، سینما، جراید و روزنامه‌ها و اینترنت را از صحنه‌ زندگی بشر امروز حذف کنیم، آیا جامعه ما با جوامع ۳۰۰ سال پیش تفاوت فاحشی خواهد داشت؟
در کشور ما متاسفانه هنوز ارزش و جایگاه رسانه و روزنامه به گونه‌ای درست درک نشده است، به همین دلیل است که به صورت لا‌زم توسعه پیدا نکرده و بسیاری از آنها از انحصار بخش دولتی خارج نشده است. اکنون در کشور، یک مرکز صدا و سیما بیشتر وجود ندارد که آن هم در اختیار بخش دولتی است. بخش خصوصی در ایران تاکنون فقط توانسته است از انواع رسانه به سینما و جراید و روزنامه‌ها دسترسی پیدا کند، آن هم با محدودیت‌های جدی. ‌
در اینجا سوال این است که نظر فقه اسلا‌می به پدیده <رسانه> به معنای فراگیر آن چیست و اساسا روزنامه‌ها و رسانه‌ها چه جایگاهی در اندیشه اسلا‌می دارند؟ آیا از نظر اسلا‌می وجودشان ضرورت دارد یا نه و اگر ضرورت دارد محدوده آزادی عمل در این باره چگونه و کجاست؟ آیا رسانه‌های صوتی- تصویری به لحاظ شرعی باید منحصرا در دست حاکمیت و دولت باشد و یا اینکه ملت و به تعبیر دیگر بخش خصوصی نیز ضرورت دارد که از رسانه‌های صوتی- تصویری و نوشتاری برخوردار باشند؟ و اگر چنین است منطق دینی، مستند و دلیل شرعی آن چیست؟
برای ادای پاسخ صحیح به این پرسش‌‌ها لا‌زم است که ابتدا مطلبی را به عنوان مقدمه آورده و سپس به اصل پاسخ بپردازیم و آن مقدمه این است. یکی از فرایض مهم در دین اسلا‌م فریضه <امر به معروف و نهی از منکر> است. منظور از امر به معروف و نهی از منکر این است که همه آحاد مردم و به تعبیر امروز، همه شهروندان در صحنه‌های اجتماعی در برابر همدیگر <مسوول> شناخته می‌شوند، اعم از اینکه دارای منصبی در درون حاکمیت باشند و یا جزئی از اقشار و طبقات اجتماعی بوده و منصب رسمی حکومتی نداشته باشند. همه آنان موظفند که به عنوان یک شهروند مسلمان دیگران را به نیکی‌ها دعوت نموده و از انجام پلیدی‌ها برحذر دارند. یعنی آنان را به انجام <معروف> و ترک نمودن <منکر> فرا خوانند. به تعبیر دیگر همه مردم اعم از طبقه حاکم و اقشار ملت موظفند که از همدیگر <انتقاد سازنده> نموده و مراقبت متقابل داشته باشند تا قانون و شریعت مورد عمل قرار بگیرد. در اینجا <معروف> و <منکر> نیز انحصار به انجام و عدم انجام نماز و روزه و امثال آن از عبادات ندارد، بلکه همه مسائل و وظایف را در برمی‌گیرد؛ از حسن انجام مسوولیت اداری گرفته تا مسأله دستبرد در بیت‌المال، انحراف از قوانین موضوعه و هنجارشکنی‌های اجتماعی.
البته در این میان اگر حاکمیت بخواهد در برابر عامه مردم و شهروندان به وظیفه امر به معروف و نهی از منکر عمل نماید، ابزارهای لا‌زم آن را در اختیار دارد؛ مانند نیروی انتظامی، ضابطین قضایی و خود قوه قضاییه و نیز رسانه ملی و مطبوعات دولتی، که از این طریق دولت و حاکمیت می‌توانند به وظیفه امر و نهی خود جامه عمل بپوشاند و در گذشته در فقه اسلا‌می و دولت‌های مستقر مسلمین این بخش از امر به معروف و نهی از منکر را اصطلا‌حا <حسبه> و شاغلین آن را <محتسب> می‌نامیدند. در مقابل، بخشی دیگر از آمرین به معروف و ناهین از منکر را که در بدنه جامعه و جزئی از مردم بودند و ارتباط اداری با حاکمیت نداشتند <متطوعین> می‌نامیدند. در گذشته در جوامع اسلا‌می هم محتسبین و هم متطوعین با استفاده از ابزارهای ساده قدیمی همدیگر را امر به معروف و نهی از منکر می‌نمودند. اما اکنون چگونه باید رفتار نمایند؟
آنچه که از قرآن و سنت فهمیده می‌شود ثقل اصلی سنت امر به معروف و نهی از منکر به بخش مردمی یعنی شاخه متطوعین آن است. اگر مردم امر به معروف و نهی از منکر نکنند و از انحرافات احتمالی و خطاهای حاکمان و مسوولا‌ن امور چشمپوشی نمایند جامعه را فساد و بلا‌ فرا می‌گیرد و دعاها مستجاب نمی‌شود. بنابراین، در حاکمیت اسلا‌می روند کارها باید به گونه‌ای باشد که ابزارهای جدید و لا‌زم در اختیار مردم و متطوعین جهت انجام امر به معروف و نهی از منکر قرار بگیرد تا آنان بتوانند به این فریضه مقدس اجتماعی عمل نمایند. سطح معمولی انجام امر به معروف و نهی از منکر توسط مردم در سطح معاشرت‌های معمولی و به صورت فردی می‌تواند انجام بگیرد. اما اگر قرار باشد این مهم از سوی مردم و متطوعین در برابر انحرافات و خطاهای احتمالی مسوولین امور، دولت‌ها و حاکمیت انجام بگیرد و قاعده <النصیحه` لا‌ئمه` المسلمین> جاری شود، در این صورت ترتیبات و مقدمات ویژه‌ای لا‌زم است که خود حاکمیت باید در فراهم آمدن آن مقدمات مردم و متطوعین را یاری رساند و آن عبارت است از ایجاد، ترویج و تقویت نهادهای مردمی ویژه‌ای که امروزه در جامعه‌شناسی و علوم سیاسی از آنها به عنوان احزاب، انجمن‌ها، تشکل‌های مردمی (‌) NGO و مجامع دینی مانند مساجد و امثال اینها یاد می‌شود. خداوند متعال در قرآن مجید می‌فرماید: ولتکن منکم امه یدعون الی الخیر و یأمرون بالمعروف و ینهون عن‌المنکر. یعنی باید از میان شما مردم مسلمان دسته‌ای و گروهی تشکل پیدا کنند تا دعوت به نیکی نمایند و امر به معروف و نهی از منکر کنند. در این آیه شریفه قطعا منظور از <امت> یا دسته و گروه دولت‌های اسلا‌می نمی‌باشند و یا دست‌کم <انحصارا> آنها نمی‌باشند، بلکه تشکل‌های مردمی منظور است و واژه <منکم- > از میان شما - نیز شاهدی بر آن است و نیز در این آیه به امور اجرایی اشاره‌ای نشده است بلکه صرفا دعوت به نیکی و امر به معروف و نهی از منکر قید شده است. همه اینها گواه بر این است که آیه شریفه <متطوعین> را در نظر گرفته است و نه <محتسبین> را و لذا ایجاد، ترویج و تقویت احزاب و ‌NGO ها که خود دارای رسانه‌های صوتی - تصویری و مجله و روزنامه باشند بهترین و لا‌زم‌ترین شیوه برای تحقق عمل دعوت به خیر و امر به معروف و نهی از منکر توسط مردم و تشکل‌های مردمی برخاسته از میان آنان یعنی متطوعین است.
در گذشته وظیفه امر و نهی متطوعین در برابر مسوولا‌ن امور توسط اقشار ویژه‌ای از خطبا، وعاظ، شعرا و مراجع دینی و روسای قبایل انجام می‌گرفت، ولی اکنون با توجه به پیدایش شرایط جدید عصر مدرنیسم و پیدایش رسانه و روزنامه‌ها، مضافا‌ً بر تقویت متطوعین سنتی، احزاب، انجمن‌ها و ‌NGO ها نیز باید تاسیس و تقویت شوند و از مدیریت و مالکیت رسانه‌های مدرن به صورت قانونمند برخوردار باشند تا انجام وظیفه امر به معروف و نهی از منکر توسط مردم و نخبگان سازمان‌یافته مردمی یعنی <متطوعین> قابل تحقق در عالم خارج و واقعیت باشد.

ابوالفضل شکوری
* مجتهد در فقه و اصول، دکترای فلسفه سیاسی، عضو هیأت علمی گروه علوم سیاست دانشگاه تربیت مدرس، زندانی سیاسی قبل از انقلا‌ب، مدیرمسئول روزنامه تهرانتایمز و مطبوعات برون‌مرزی وزارت ارشاد اسلا‌می در سال‌های ۶۲-۱۳۶۱ عضو بنیان‌گذار و تحریریه مجله‌های حوزه، آینه پژوهش، نامه مفید،‌نقد ونظر، عضو هیأت علمی بنیاد تاریخ و سردبیر فصلنامه یاد، نویسنده و مؤلف ۳۰ جلد کتاب علمی و حدود یکصد عنوان مقاله علمی - ترویجی چاپ‌شده، استاد راهنما و مشاور بیش از پنجاه رساله و پایان‌نامه دکتری و کارشناسی ارشد در رشته‌های علوم سیاسی و علوم قرآنی و حدیث، رزمنده بسیجی و برادر شهید، نماینده مردم زنجان و طارم در مجلس ششم شورای اسلا‌می، سردبیر روزنامه اعتمادملی

منبع : روزنامه اعتماد ملی