فخرالدین اسعد گرگانی، شاعر افسانه های باستانی

فخرالدین اسعد گرگانی از داستان سرایان بزرگ زبان فارسی که به سبب تبحرش در زبان و خط پهلوی افسانه کهن از عهد باستان را به نظم در آورده در دوران سلجوقی می زیسته است. وی افسانه ای از زمان اشکانیان را که تا قرن پنجم هجری قمری نزد مردم به جای مانده بود در افسانه ویس و رامین به شعر نوشت.
فخرالدین اسعد اهل گرگان و فردی مسلمان و بر مشرب اهل اعتزال و فلاسفه بود که در نیمه اول قرن پنجم هجری برابر با قرن یازدهم میلادی و همزمان با سلطنت طغرل سلجوقی می زیست وی علاوه بر شعر در فلسفه و علوم نیز دستی داشت.
او در فتح اصفهان با طغرل همراه بود و با این که سلطان سلجوقی از اصفهان به قصد تسخیر همدان خارج شد، فخرالدین از این شهر نرفت و با عمید ابوالفتح مظفر نیشابوری حاکم اصفهان باقی ماند. وی تا زمستان سال ۴۴۳ هجری در آن شهر به سربرد.
گفت وگوهای فخرالدین با امیر ابوالفتح مظفر به نظم داستان ویس و رامین نخستین منظومه عاشقانه تاریخ ادبیات ایران انجامید که از سال ۴۴۶ شروع و درسال ۴۵۵ هجری قمری به پایان رسید.
هرچند منظومه ویس و رامین، شاهکاری است که از سوی فخرالدین در حدود یکهزار سال پیش به نظم در آمده است اما موضوع این منظومه به سبب اسامی شخصیت ها، اماکن، شیوه ازدواج و تأثیر ستارگان بر سرنوشت انسان ها که از تعلقات فکری ایرانیان قبل از اسلام است داستانی از عهد باستان ایران به حساب می آید.
درباره مثنوی ویس و رامین گفته شده همانند شاهنامه فردوسی زنده کننده بخشی از میراث ادبی و فرهنگ ایران پیش از اسلام بوده است. سبک سرودن اشعار این مثنوی بدور از هرگونه تکلف و گاهی با برخی از پیرایه های لفظی ساده توأم گردیده، به همین سبب به داستانی لطیف و مؤثر در زبان و ادبیات فارسی دری تبدیل شده است.
از آنجا که در به نظم در آوردن ویس و رامین این داستان جاودانه، شاعر نهایت فصاحت و روانی را رعایت داشته منظومه او سر مشق شاعرانی قرار گرفت که در سرودن داستان های عاشقانه در زبان پارسی به شهرت رسیدند. از آن جمله می توان به نظامی بزرگ شاعر ایرانی اشاره نمود که در خلق منظومه فنا ناپذیر خسرو و شیرین خود از سبک و سیاق و اندیشه شاعر گرگانی تأثیر پذیرفته است .
مثنوی ویس و رامین در ۸۹۰۰ بیت و در بحر مسدس مقصور (یا محذوف) سروده شده است. سبک آن نظم بی تصنع فارسی دری و هم مأخذ فارسی میانه محسوب می شود. داستان ویس و رامین بیشتر وقایعش در شمال ایران از مرو تا همدان و نخجیرگاه گرگان اتفاق می افتد. همچنین از فتوحات طغرل در خوارزم، خراسان، طبرستان، ری، اصفهان و کرمان هم یاد شده است.
موضوع و خلاصه داستان ویس و رامین بدین شرح است: شاه شاهان « شاه موبد» با « شهرو» ملکه زیبای « ماه آباد» عهد کرد که اگر شهرو، دختری بزاد نامزد شاه باشد. شهرو «ویس» را زایید و مادر عهد شکست و او را به «ویرو» داد. لیکن شاه موبد با ویرو به جنگ و نزاع برخاست و چون به زور بر او غالب نشد به حیله ویس را از دژ بیرون آورد و به خراسان برد. در راه «رامین» برادر جوان شاه موبد به ویس دل باخت ویس نیز چندی بعد عاشق رامین شد و هردو از دست شاه موبد گریختند.
از اینجا به بعد پس از یک سلسله حوادث پیاپی میان موبد، ویس و رامین از یکسو و بین شاه موبد و رامین ازسوی دیگر درنهایت شاه موبد می میرد و رامین جانشین وی می شود و سالیان دراز با ویس زندگی می کند. چون ویس مدتی بعد مرد رامین پادشاهی را به پسرش داده و در آتشکده معتکف می شود.
اما درباره این که چرا ویس و رامین گرگانی به شهرت منظومه خسرو و شیرین گنجوی نرسید دکتر اسدالله معطوفی پژوهشگر تاریخ گرگان می گوید: داستان ویس و رامین برگرفته از افسانه ای مربوط به ایران باستان است که به سبب منسوخ بودن برخی سنن زمان باستان نزد ایرانیان بعد از اسلام مورد اقبال قرار نگرفت و جایگاهی همچون سروده های شاعران دیگر نیافت.
وی می افزاید: البته داستان ازدواجی که در ویس و رامین به آن استناد شده در زمان ایران باستان رایج نبوده و احتمالا تنها در زندگی قوم و گروهی خاص از اشراف که در پی عقایدی همچون پاکی خونشان بودند رواج داشته است.
معطوفی می گوید: از نسخه اصلی کتاب ویس و رامین و آرامگاه فخرالدین اسعد طلاعی در دست نیست.
هم اکنون به پاس نکوداشت این شاعر بزرگ پارسی زبان، تالار بزرگ شهر گرگان به نام فخرالدین اسعد گرگانی مشهور است و مجسمه ای نیز از او در میدان روبه روی تالار نصب شده که کتابش یعنی ویس و رامین را در دست دارد.

مرضیه شیفی

منبع : روزنامه ایران