احسان طبری

● پیشگفتار
کتابی که اکنون در دست دارید مجموعه ی یک سلسله بررسی های تاریخی – فلسفی است که در باره ی برخی جهان بینی ها ، اندیشه وران و جنبش های اجتماعی ایران پیش و پس از اسلام نگاشته شده است. این بررسیها گرده ی پژوهشی کتابی است که در پندار و آرزوی نگارنده باید در این زمینه نوشته شود و می بایست نوعی "تاریخ فلسفه و تفکر اجتماعی" خلق هائی باشد که در سرزمین ایران زندگی می کنند.
در باره ی مسائلی که در این کتاب مطرح شده پژوهندگان اروپائی و امریکائی ، ایرانی و عرب کتب و رسالات و مقالات فروانی که بسیاری از آنها در سطح عالی تحقیق اند، نگاشته اند. لذا منطقاً این سئوال مطرح میگردد: با اینحال تکرار این تلاش انجام یافته ، چه ضرور است؟ این امر ، به پندار نگارنده ، برای آن ضرور است که در بسیاری پژوهشهای انجام گرفته ، انبوه فاکتوگرافیک ، گاه سیستم بندی منطقی و گاه با تحلیل های غیر مقنع علمی همراه است. از نظر یک مارکسیست پدیده های تاریخی تعبیری دارند که ناشی از قوانین تکامل مادی و معنوی جامعه ی معینی است. لذا در این بررسی ها کوشش شده است انبوه فاکتوگرافیک با سیستم بندی منطقی و بر اساس تحلیل ناشی از جامعه شناسی علمی عرضه گردد. نهایت آنکه در اینکار چند چیز مراعات شده است :
نخست اینکه مسائل مطروحه حتی المقدور و تا آنجا که منابع و کتب در دسترس نگارنده بوده همه جانبه یررسی شود؛
دوم اینکه تحلیل منطقی از درون نسج مشخص فاکتوگرافیک بیرون آید نه آنکه بر آن از پیش تحمیل شود؛
سوم اینکه اینکار با احتیاط انجام گیرد و از الگو سازی و منظره پردازی های مصنوعی پرهیز گردد؛
چهارم اینکه تحقیق گذشته وسیله ی بسیج معنوی معاصران برای حرکت به جلو قرار گیرد، آکادمیک کتابی و کابینه ای نباشد و در آن اخگری از احساس انسانی ، ایرانی و انقلابی بسوزد .
تا چه حد نویسنده در کار خود موفق بوده، بسته به قضاوت خوانندگان.
به علاوه بسیاری از بررسیهای این کتاب از زاویه ای و در باره ی آنچنان مجموع مسائلی است که از طرف پژوهندگان دیگر، تا آنجا که نگارنده اطلاع داشته، طرح نگردیده است و لذا علاوه بر ویژگیهای پیش گفته ، میتواند از جهت صرفاً علمی نیز "محلی از اعراب" داشته و متضمن نکات، یادآوری ها ، داوری ها و استنتاجاتی باشد که فاقد تازگی نیست. نویسنده به این برخورد از زاویه ی تازه و با دید تازه توجه داشته است و هدف از این توجه ، احتراز از تکرار زحمات انجام گرفته بود. متأسفانه در دوران نگارش این بررسیها ، به علت وقوع در شرایط خاص دور از دسترسی به کتابخانه های ایران ، مؤلف امکان نداشت از غناء واقعی برخوردار باشد و مجبور بود این یا آن منبع را با دشواری "صید کند" و به آنچه که به دست می آورد دل خوش دارد و اکتفا ورزد. با اینحال در هر مورد مؤلف کوشش خود را بکار برده است تا از گفته ها و نوشته ها در زمینه ی معین حتی المقدور بی خبر نماند و مطلب را از زمینه ی تهی برداشت نکند و تا آنجا که قادر باشد به اصل منابع عربی و فارسی متفکران ما مراجعه نماید و بر اساس اسناد و واقعیات مستقلاً استنباط و احتجاج نماید.
بررسیهای مندرجه در این کتاب یک رشته متصل نیست. مسائل ، افراد و جریانات فراوان و مهمی وجود دارند که در این کتاب هیچگونه بررسی جداگانه ای به آنها اختصاص نیافته است. لذا جای خالی در این منظره ی عام بسیار است ولی کسی که کتاب را از سر تا پایان میخواند میتواند تصوری از حیات معنوی سه هزار ساله ی ایرانیان به دست آورد. اگر همت ، فرصت و عمر باقی باشد بررسیهای این کتاب باید با بررسیهای دیگری تکمیل شود.
این بررسیها طی ده سال اخیر و ازمنه ی مختلف نگاشته شده است و به علل مختلف تجدید نگارش آنها برای "یکدست کردن" ممکن نشد. به همین جهت امکان تکرار برخی مسائل ، برخی استنتاجات و حتی برخی هیجانات در آنها هست. به مثابه ی مجموعه ای از گفتارهای مستقل میتوان این عیب را قابل تحمل دانست برخی گفتارهای این مجموعه قبلاً نشر یافته ولی باقی برای نخستین بار منتشر میشود.
بررسیهای مندرجه در این کتاب همه همسنگ نیست . در برخی آنها چنانکه گفته شد تحقیقات کمابیش مبتکرانه ای شده و میتواند از جهت تحلیلی کمکی ولو اندک به امر پژوهش در مسئله ی معین برساند. برخی دیگر گفتارهای کوتاه و فشرده ای هستند که تنها حسن و یا نقص آنها در شیوه ی تدوین و تألیف آنهاست و نگارنده کوشش داشته است که تنها راوی خشک و بی ذوق این و آن نباشد.
شاید برای یک فرد سطحی بررسی های این کتاب سیر در مجردات ،سفر در قرون گمشده ی عتیق و قرون وسطی ، گریز از واقعیت جوشان زمان ما به نظر رسد. چنین تصوری گمراهی محض است. برای من این گفتارها پرچمهای نبرد و پرخاش ، موضع گیری و جانبداری است. دو رشته ی سیاه و سفید نبرد یزدان و اهریمن ، تعقل و تعبد ، دانش و نادانی ، ماتریالیسم و ایدالیسم ، ارتجاع و انقلاب ، آزاداندیشی و تعصب از خلال همه ی این بررسیها می گذرد و برای من به هنگام جستجو ، به هنگام نوشتن ، منظره همیشه چنین بود که از مسائل عصر خود سخن می گویم. این نکته در سرآغاز برخی نوشته ها نیز یاد شده و من آنرا در این پیشگفتار تأکید و تکرار می کنم.
به علاوه هدف از انتشار این کتاب خدمت به آن آگاهی بزرگی است که ایرانیان زمان ما به تدریج در باره ی گذشته و اکنون خود کسب می کنند و در واقع نیز گذشته ی آنها شگرف و غنی و عبرت آموز است. در این فلات کوهستانی آفتاب زده ، طی زمانهای دراز ، انسانهای بزرگی زیسته اند که هر در کالبد مادی و معنوی عصر خود ، با شراره ای ناب به خاطر آنچه که آنها عدالت و فضیلت میشمرده اند، سوخته اند. برای خود من آشنائی با کارنامه ی خونین و سوزان حیات معنوی آنان یک بیداری ، یک غرور و یک احساس وظیفه ی ژرف بود و تصور میکنم برای همه ی کسانی که سود یا مقام یا استغراق در هستی بهیمی ، خرد و آگاهی آنها را کدر نساخته ، چنین خواهد بود.
احساس غروری که از بررسی این کارنامه حاصل میشود نباید احساس تعصب ملی و بغض و کین به دیگران و لاف و گزاف در باره ی خود باشد. اگر ما در تاریخ به مثابه ی ساکنان این کشور از اقوام دیگر تجاوز و ستم دیدیم ، به نوبه ی خود از شرکت در ستم و تجاوز به اقوام دیگر نیز مبری نیستیم. ولی هم در مورد دیگران ، هم در مورد ما ، گناه از مردم نیست، گناه از قشر فوقانی است که آزمندانه خواستار حفظ امتیازات خود بود. غرور ما باید به چیزهای نجیب و شریف ، به ابداعات و آفرینش ها باشد نه به ستم ها ، تجاوزها ، جهانگشائیها. در ایجاد تمدنی که تمدن ایرانی نام دارد هم خلق های ساکن فلات و هم بسیاری بسیار خلق دیگر از هند و چین گرفته تا اتدلس و روم و صقلبه دخالت داشته اند . لذا غرور میهن پرستانه ی ما باید با احساس انترناسیونالیسم و علاقه و احترام به سرنوشت و مدنیت دیگر خلقها ، بویژه آن خلقهائی که با ما نزدیکترین تماس را داشته اند همراه باشد. تنها چنین احساساتی ، واقعاً انسانی و پیوند دهنده است.

گرفته از انجمن دوستداران احسان طبری:
http://tabari.blogsky.com/

منبع : پایگاه اطلاع‌رسانی فرهنگ توسعه