فقر شهری

جهان در حال توسعه، هر روز بیش تر از روز پیش شهرنشین می شود برخی ناظران معتقدند روند شهرنشینی در جهان رو به توسعه، پدیده ای مصیبت بار است که ابعاد جدیدی به مقوله فقر می بخشد. آن ها شاهد مدعای خود را گسترش حلبی آبادهای پیرامون شهرها ذکر می کنند. معهذا، برخی ناظران نیز گسترش شهرنشینی را گامی در جهت کاهش فقر ارزیابی می کنند. آن ها نیز شاهد مدعای خود را حرکت تدریجی جوامع از کشاورزی به سوی فعالیت های مولدتر اقتصادی و کسب درآمد بالاتر از بخش های دیگر اقتصاد ذکر می کنند.
شواهد و قرائن موجود کدام ادعا را تایید می کند؟ آیا معضل فقر در جهان امروز به لحاظ تاریخی، میراثی است که از جوامع کشاورزی سابق بر جای مانده یا این که همزاد جوامع شهری امروز است؟ آیا شهرنشینی، در روند مبارزه با فقر، پدیده ای مطلوب یا مذموم محسوب می شود؟
طی ۲۰ سال اخیر، بشر برای پاسخگویی به این سوالات، به انبوهی از آمار و ارقام دست پیدا کرده که بخش عمده آن را آمار ملی کشورهای سراسر جهان تشکیل می دهد. این اطلاعات، آن جایی که با کمک و مشورت سازمان ها و نهادهای بین المللی جمع آوری و تهیه می شوند، از اعتبار و صحت بیش تری برخوردار می گردند. امروزه می توان با استناد به این اطلاعات، تصویری کم و بیش روشن از اقتصاد خانوار در جهان رو به توسعه به دست داد. اگر چه هنوز معضلات و کاستی های فراوانی در عرصه جمع آوری اطلاعات وجود دارد اما، جای تردید نیست که بشر به پیشرفت های بزرگی در زمینه شناخت فقر در جهان نایل شده است.
بانک جهانی در تحقیقات گسترده ای که پیرامون مقوله فقر انجام داده، نقش شهرنشینی را در ایجاد و در عین حال کاهش فقر، مورد تجزیه و تحلیل علمی قرار داده است. این نهاد بین المللی تاکنون بیش از ۲۰۰ تحقیق در این باره در سراسر جهان انجام داده که حداقل ۹۰ درصد آن ها در جهان رو به توسعه بوده است.
یافته های بانک جهانی نشان می دهد که ۷۵ درصد فقرای جهان سوم هنوز در روستاها زندگی می کنند (اگر چه تفاوت بسیاری از این نظر میان مناطق مختلف جهان وجود دارد) اما سهم فقرا از جمعیت شهری نیز روبه افزایش است و آهنگ این افزایش بسیار سریع تر از آهنگ رشد جمعیت به طور کلی است. به نظر کارشناسان بانک جهانی با تسریع آهنگ رشد اقتصادی می توان از شهرنشینی به عنوان ابزاری برای کاهش فقر استفاده کرد. در عین حال باید توجه داشت که فرآیند شهرنشینی، قبل از این که بر فقر شهری تاثیر بگذارد، فقر روستایی را متاثر می سازد.
● اندازه گیری فقر شهری و روستایی
چرا داده های آماری این قدر حایزاهمیتند؟ بانک جهانی اخیرا برای نخستین بار، اطلاعات و آمار خویش را در زمینه فقر، به دو جز شهری و روستایی طبقه بندی کرد. بهترین منبع برای تشخیص اختلاف هزینه زندگی میان فقرای شهر و روستا، ارزیابی های تحلیلی بانک جهانی است که هر از چندگاهی در زمینه فقر انجام می گیرد، تاکنون این تحقیقات در بیش از یکصد کشور در حال توسعه جهان انجام گرفته است. در گزارش های مزبور، علل و ابعاد فقر در هر کشور مورد کنکاش قرار می گیرد.
در تحقیقات بانک جهانی، درآمد یک دلار در روز، مبنای خط فقر قرار می گیرد و بر این اساس، برآوردهایی درباره شکاف درآمد و مصرف در هر کشور انجام می گیرد. به عنوان مثال، شکاف قدرت خرید برای روستاهای چین ۴۲/۲ یوآن در روز به ازای هر نفر است و بنابراین، خط فقر روستایی در این کشور در همین سطح تعیین می گردد. در عین حال، رقم مزبور برای مناطق شهری چین ۳۲/۳ یوآن به ازای هر نفر است.
اگرچه می توان با مقایسه و جمع بندی آمار و ارقامی که از گوشه و کنار جهان جمع آوری می شود به درکی نسبتا روشن از مساله فقر دست پیدا کرد اما هنوز مشکلاتی برای مقایسه آمار و ارقام کشورهای مختلف وجود دارد. به عنوان مثال، کشورهای جهان تعاریف مختلفی از مقوله «شهر» و «روستا» ارایه می دهند. روشی نیز که کشورها برای تعیین خط فقر به کار می گیرند، متفاوت است و تفاوت هزینه زندگی روستایی و شهری هم به طریق اولی در هر کشور، با کشور دیگر فرق می کند. بنابراین به نظر می رسد که نمی توان استاندارد بین المللی درآمد یک دلار در روز را به عنوان خط فقر برای همه مناطق روستایی جهان در حال توسعه در نظر گرفت.
● وضع فقر در شهر و روستا
از این رو این آمار و ارقام درکی نسبتا روشن از تغییر چهره فقر در جهان رو به توسعه به دست می دهد.به طور کلی می توان چهار نکته عمده را از اطلاعات مزبور استنتاج کرد:
۱) گسترش فقر مطلق در روستاها بیش از شهرهاست. خط فقر در مناطق شهری به طور متوسط ۳۰ درصد بالاتر از مناطق روستایی است. در کشورهای فقیرتر، نسبت خط فقر شهری به روستایی بالاتر از کشورهای بادرآمد متوسط است و این یک نتیجه گیری منطقی است زیرا به موازات بالا رفتن کشورها از پلکان درآمد، زیرساخت های حمل و نقل و ارتباطات آن ها بهبود می یابد و هم پیوندی بازار داخلی آن ها نیز تقویت می شود. با توجه به این مساله به نظر می رسد تعیین حداقل درآمد روزانه به میزان یک دلار، برای مناطق روستایی نمی تواند در مورد مناطق شهری کاربرد داشته باشد و رقم فوق برای شهرها باید حداقل دو برابر شود.
براین اساس حداقل ۷۰ درصد جمعیت روستایی و حدود نیمی از جمعیت شهری جهان زیر خط فقر زندگی می کنند. این در حالی است که هنوز ۷۵ درصد مردم جهان رو به توسعه در روستاها زندگی می کنند.
۲) تعداد فقرای شهری رو به افزایش است. بر تعداد کسانی که درآمد روزانه کم تر از یک دلار دارند در مناطق شهری افزوده می شود و سهم آن ها نیز از فقر عمومی از ۱۹ درصد در سال ۱۹۹۳ به بیش از ۲۴ درصد می رسد. در حالی که طی این دوره سهم جمعیت شهری از کل جمعیت جهان از ۳۸ به ۴۲ درصد رسیده است.
۳) سرعت افزایش فقرای شهری، بیش از سرعت افزایش شهرنشینی است و این امر آهنگ کاهش فقر در مناطق شهری را کندتر از میانگین جهانی آن کرده است. تنها بین سال های ۱۹۹۳ تا ۲۰۰۲ بیش از ۵۰ میلیون نفر دیگر به صفوف آن دسته از فقرای شهری که کم تر از یک دلار در روز درآمد دارند، پیوستند. اما از تعداد مطلق فقرای جهان طی این دوره، حدود یک صد میلیون نفر کاسته شد. یک علت این امر کاسته شدن ۱۵۰ میلیون نفر از تعداد فقرای روستایی بود.
اما تفاوت زیادی از این نظر میان مناطق مختلف جهان وجود دارد.
سریع ترین آهنگ شهری شدن فقر، در آمریکای لاتین جریان دارد. هم اکنون اکثریت فقرای این منطقه از جهان در شهرها زندگی می کنند. برعکس فقط کم تر از ۱۰ درصد فقرای شرق آسیا در مناطق شهری سکونت دارند. یک علت اصلی برای این تفاوت، حضور خیل انبوه فقرای چینی در روستاها است. در واقع نشانه هایی از روستایی شدن فقر در شرق و مرکز آسیا به چشم می خورد.

منبع: Finance and Development
نویسنده: مارتین روالیون
ترجمه: ف.م.هاشمی

منبع : روزنامه سرمایه