پیوندمهربانی کی می توان گسستن

امسال هم در اولین ماه بهار، یکی از شاعران و نویسندگان ادبیات کودکان را از دست دادیم. کسی که از بنیانگذاران شعری شاد و خالی از اندرز و نصیحت برای کودکان بود و از اولین کسانی که شعر کودک را جدی گرفت و تفاوت‌های آن را با شعر بزرگسال درک کرد.
ردپای پروین دولت آبادی را در سراسر شعر و ادبیات کودکان و حتی کتاب‌های درسی مدارس می‌توان یافت. شاعری که سال‌ها فراموش شد تا اینکه در سال ۷۹ دوستانش مراسمی را به عنوان بزرگداشت برایش برگزار کردند. او حتی آن سال هم نتوانست به علت بیماری و کهولت سن در مراسم بزرگداشتش باشد.
اما بازهم از آن سال تا امروز هیچ کس از پروین دولت‌آبادی، پیر شعر کودکان که شاعران امروز همگی به نوعی وامدار تلاش‌های او و دوستانش هستند، یاد نکرد و خبری نداشت.
پروین دولت‌آبادی در سال ۱۳۰۳ در اصفهان به دنیا آمد و تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در زادگاهش و سپس در تهران به پایان رساند. او که از نوجوانی به شعر فارسی توجه داشت، اشعاری به وزن‌های نیمایی و قالب‌های کلاسیک شعر ایران سرود و مدتی کوتاه در دانشکده هنرهای زیبا درس خواند اما آن را نیمه‌کاره رها کرد و برای ادامه تحصیل راهی انگلیس و آمریکا شد.
دولت‌آبادی در رشته عکسبرداری داخلی در انگلیس تحصیل کرد و بعدها دکترای آموزش پیش دبستان را از آمریکا گرفت.
دولت آبادی علاوه بر سرودن شعر، با همکاری لیلی ایمن آهی به گردآوری گنجینه ادبیات کودکان پرداخت. در واقع او و آهی در دوره‌ای گنجینه ادبیات کودکان را جمع‌آوری کردند که اصلا ادبیات کودک مفهوم مستقل و متمایزی از ادبیات بزرگسال نبود. حتی شعرهای کودکانه پروین دولت‌آبادی، تا مدت ها از سوی مسوولان آموزشی جدی ‌گرفته نمی‌شد.
اما او و دیگر شاعرانی که با ادبیات و شعر کودک اروپا آشنا شده بودند، از سرودن شعر برای کودکان خسته نشدند و با وجود تمام بی‌توجهی آنقدر برای بچه‌ها سرودند تا شعر کودک و ادبیات کودک و اساسا خود کودک واژه‌هایی مستقل شدند و مفاهیم ارزشمندی پیدا کردند. افرادی چون محمود کیانوش، مرحوم م. آزاد و عباس یمینی شریف نیز همچون دولت آبادی قدم در این راه گذاشتند و آثار منحصر به فردی در حوزه ادبیات کودک به جا گذاشتند.
پروین دولت آبادی، پیش از انقلاب مدتی ویراستار بخش کتاب‌های کودکان انتشارات فرانکلین بود و خود نیز آثاری چون گذری در ادبیات کودکان، گنجشک و وزغ، جمجمک برگ خزان، یک بازیگر و ویرایش بیش از ۲۰ کتاب کودکان را برای کودکان به جا گذاشت.
این شاعر توانا علاوه بر سرودن شعر برای کودکان، در وادی شعر بزرگسال نیز وارد شد اما اشعار کودکانه‌اش ماندگار شد و نام او را ماندگار کرد. در واقع او در دوره‌ای بیشتر در حوزه شعر بزرگسال حضور داشت و آثاری چون «شوراب» را در سال ۱۳۴۹ توسط «کتابخانه سخن» و «آتش و آب» را در ابتدای سال ۱۳۵۲منتشر کرد. در سال ۱۳۴۶ م. سعیدی مجموعه جیبی «شاهکارهای شعر نو» را تهیه و منتشر کرد و نام و شعر پروین دولت‌آبادی را که تا پیش از آن، هیچ مجموعه شعر مستقلی منتشر نکرده بود، در کنار کسانی چون نیما، شاملو، اخوان، فروغ، نصرت رحمانی، سیاوش کسرایی، سیمین بهبهانی و... قرار داد.
اما دولت آبادی شاید به واسطه رشته تحصیلی‌اش که آموزش پیش دبستان بود، بیشتر به سرودن شعر برای کودکان رو آورد و آثار د رخور توجهی را در زمان خود برای بچه‌ها خلق کرد.
دکتر نوش آفرین انصاری رئیس هیات مدیره شورای کتاب کودک به گروه ادبیات «تهران امروز» نیز درباره پروین دولت آبادی می‌گوید: «ایشان همیشه شورای کتاب کودک را یاری می‌کردند اما آن گونه که در خبرگزاری‌ها آمده از بنیانگذاران شورا نبودند. ظاهرا دوستان، ایشان را با خانم مهدخت دولت آبادی اشتباه گرفته‌اند. به هر حال خانم پروین دولت آبادی از خانواده‌ای بسیار متجدد و از اولین زنانی بودند که توانستند به تحصیل بپردازند و پس از ارتباط با کودکان به سرودن شعر و لالایی برای بچه‌ها بپردازند.»
جعفر ابراهیمی شاهد یکی از شاعران کودک و نوجوان شعر خدا را یکی از بهترین سروده‌های پروین دولت آبادی دانسته و به گروه ادبیات «تهران امروز» می‌گوید: «سال‌ها پیش که در شورای شعر کانون پرورش فکری کودکان ونوجوانان بودم، مجموعه‌ای از اشعار ایشان به نام «گل‌های بادام» از سوی کانون منتشر شد که در آن بهترین شعرهای این شاعر گردآوری شده بود.
این مجموعه سبک کاری خانم دولت آبادی را در شعر کودک به خوبی نشان می‌دهد. البته ایشان پیش از انقلاب بیشتر در حوزه شعر بزرگسال فعالیت داشتند. اما بعد از انقلاب بیشتر به شعر کودک پرداختند و با توجه به اشعاری که برای کودکان سروده‌اند، بعد از محمود کیانوش می‌توان ایشان را جدی‌ترین شاعر کودکان دانست.»
وی درباره تاثیر دولت آبادی در شعر کودکان می‌افزاید: «بخشی ازشعرهای خانم دولت آبادی تحت تاثیر اشعار محمود کیانوش است و بخش دیگر به شعرهای دوران مشروطه که اندرز و نصیحت بودند، شباهت دارد. اگرچه علاقه او به شعر کلاسیک، انتشار اشعارش در مجلات پیک و ارتباط با بچه‌ها باعث شد که در شعر کودک همراه با محمود کیانوش و عباس یمینی شریف به عنوان بنیانگذاران شعر کودک شناخته شود اما در بین این سه نفر، ابتدا کیانوش به‌طور جدی و حرفه‌ای برای بچه‌ها شعر سرود و دولت آبادی به تاثیر او به عنوان دومین شاعر جدی کودکان شناخته شد.»
این نویسنده و منتقد ادبیات کودکان همچنین می‌افزاید: «به قول یکی از دوستان، پروین دولت آبادی از معدود کسانی بود که شعر سرود اما در کار میدانی سرودن شعر را تجربه کرد. در واقع ایشان پس از کار با بچه‌ها متوجه شد که برای ارتباط با آنها هیچ راهی بهتر از شعر و لالایی نیست. اگرچه متاسفانه لالایی‌ها و اولین شعرهای او از بین رفته‌اند و هیچ کس نسخه‌ای از آنها را ندارد تا بتوان قضاوت بهتری از کار ایشان عنوان کرد.»
بابک نیک طلب یکی دیگر از شاعران بعد از انقلاب حوزه کودک ونوجوان نیز به گروه ادبیات «تهران امروز» درباره سابقه کار دولت آبادی می‌گوید: «در میان افرادی که نامشان در ردیف پیشگامان در شعر کودک ایران قرار می‌گیرد نام پروین دولت‌آبادی در جایگاه خاصی قرار می‌گیرد.
تعداد بسیاری از آثار ایشان در دوره خود کم نظیر بود آثاری که متاسفانه به صورت فشرده و نامناسب درمجموعه بر قایق ابرها انتشار یافته است. البته در سی سال اخیر حضور کمرنگ ایشان در جامعه ادبی کودک ونوجوان ملموس و محسوس بود و حتی گویا خودشان نیز علاقه‌ای به حضور در جمع پدید آورندگان ادبیات کودک و همچنین مخاطبان همیشگی خود که کودکان باشند، نشان نمی‌دادند.»
وی همچنین می‌افزاید: «در مجموع باید گفت که دیگر شعر ایشان از نظر زبان و مفاهیم امروزی جایگاه خود را چنان که در نسل‌های گذشته داشت از دست داده بود. ولی بازهم بسیاری از خاطرات نسل مختلف با شعرهای دل انگیز ایشان پیوند خورده است. توجه به مضامین ساده کودکانه و علاقه بچه‌ها و زندگی و طبیعت و خداوند و همه نیازهای دنیای سالم در شعر ایشان موج می‌زند که می‌تواند نمونه‌ای از شعر سالم و آرمانی برای شاعران کودک ونوجوان از نظر موضوع ومحتوا باشد. امیدوارم که مراکز فرهنگی هنری و ناشرانی که خود او علاقه مند به همکاری با آنها بود کارهای شسته رفته‌تری از این شاعر گزینش کنند تا نسل های آینده نیز با حرف‌های این آموزگار و مادر مهربان بیگانه نباشند.»
حسین نوروزی نویسنده و منتقد ادبیات کودکان در وبلاگ خود درباره سیر حرکت دولت آبادی در شعر کودک نوشته است: «دولت آبادی با شناخت علمی‌ که از دنیای کودکان و خردسالان داشت، و نیز با بهره‌گیری از تجربه فعالیت و ارتباط نزدیک‌تر در شورای کتاب کودک و «سازمان تربیتی شیرخوارگاه تهران» با این گروه سنی، نیازهای آنان را در شعر خود مورد توجه قرار داد. شعر دولت‌آبادی، با بهره‌گیری از زبان رسمی و در عین حال، ساده، به جنبه‌های غیر آموزشی ادبیات توجه ویژه داشت و به‌جای درس دادن مستقیم و نصیحت کردن کودکان، آنها را به دنیای خیال و رویا می‌برد. استفاده از تصاویر شعری ساده و قابل فهم برای کودکان، از دیگر عناصر شعرهای وی بود که کار او را از دیگران متمایز می‌کرد.»
استفاده از واژه‌های ساده و پرداختن به موضوعات آشنا همچون «خدا»، توسط دولت‌آبادی باعث سرودن یکی از بهترین شعرهایی شد که درباره خداوند و برای بچه‌ها سروده شده است. این شعر تا سال‌ها در کتاب فارسی کلاس چهارم یا پنجم دبستان بود:
«به مادر گفتم آخر این خدا کیست / که هم در خانه ما هست و هم نیست/ توگفتی مهربان‌تر از خدا نیست/ دمی از بندگان خود جدا نیست/ چرا هرگز نمی‌آید به خوابم؟/ چرا هرگز نمی گوید جوابم؟/ نماز صبحگاهت را شنیدم/ تورا دیدم خدایت را ندیدم/ به من آهسته مادر گفت فرزند! / خدا را در دل خود جوی یک چند/ خدا در بو و رنگ گل نهان است
بهار و باغ و گل از او نشان است/ خدا در پاکی و نیکی است فرزند!/ بود در روشنایی‌ها خداوند/ به هر کاری دل خود با خدا دار/ دل کس را زبی مهری میازار.»
این بار هم با از دست دادن شاعر و نویسنده‌ای دیگر نهادها و انجمن‌های مربوط به ادبیات کودک و نوجوان بیانیه و سوگنامه‌هایی صادر کردند. موسسه پژوهشی کودکان دنیا در سوگنامه خود جنین آورده است:
پروین، ‌دختر خوشه‌های نور، دختر تاک‌های انگور به آشیانه خورشید پَرکشید! / برگ ریزِ هر خزان / دارد از جهان نشان / برگ‌های خشک، / زیر پای تو / گفته‌اند قصه‌ها / برای تو / کهنه می‌کند زمان / هرچه تازه است / در نهادِ زندگی / قصه نبود و بود هست / ای تو از بهار زندگی نشان / پیش از آنکه در رسد خزان / سبزه باش، ‌نودمید و شاد / برگ و بار عمر از تو باد
پروین دولت‌آبادی شاعر کودکان، شاعر گُل خورشید، شاعر کبوتران سپید، سبزه‌های نودمید، اکنون خود پرنده‌ای سپید شده است و بر فراز بلندترین کوه‌های این سرزمین از دماوند تا سبلان و از الوند تا دنا به پرواز درآمده است. پروین، ‌دختر آبی‌ترین دریاها، سبزترین دشت‌ها، پروین دختر فردوسی حکیم، شیفته حافظِ شیراز، سیراب از شعر مولانا و مادر همه‌ کودکان این سرزمین می‌رود و می‌رود تا ذره‌ای شود در دل خورشید و آن گاه باز برتابد بر این زمین.
پروین دولت‌آبادی به سفر رفت. به آنجا که آشیانه سیمرغ است به آنجا که ققنوس بر خاکستر خویش آتش می‌شود و دوباره می‌زاید.
زندگی او مهر بود و سخن، زندگی او ترانه بود و آهنگ، زندگی او رودی است که به سبزه‌های نودمیده این سرزمین آب می‌رساند. پروین با شعر خود رنگ‌ها، بوها، نورها و شادی‌ها به شعر کودکان ریخت. پروین «در این بهار» به سفر رفت. همان گونه که خود سروده است:
بر پیکرِ درختان / چون برگِ تازه رُستن / در جوبیار جوشان
گیسو چو بید شستن / همچون بنفشه یکجا / با دوستان نشستن / چون رود در دل خاک / پوینده راه جستن / در این چنین بهاری / پیمان به مهر بستن / پیوند مهربانی / کی
می توان گسستن.

منبع : روزنامه تهران امروز