وابستگی به اندیشه بُعدی اجتماع

بی گمان هرگز نمی توان در چند سطر راز نمایشنامه نویسی شکسپیر را بیان کرد؛ زیرا هیچ درام نویسی به اندازه شکسپیر بررسی و تحسین نشده است . تحسینی که در پی قرن ها تغییر و تحول در عرصه نمایشنامه نویسی ، هم چنان کارگردانان به نام جهان را واداشته تا اجرایی از آثار این نمایشنامه نویس را در کارنامه حرفه ای خود ثبت کرده و به آن ببالند.
یکی از ویژگی های آثار شکسپیر این است که داستان های گوناگون در آغاز به هم بافته می شوند و تا حدی مستقل از یکدیگر به پیش می روند اما سرانجام در نهایت به یکدیگر پیوند می خورند، به طوری که حل یکی از مسائل ، راه به حل مسائل دیگر می برد؛ و به این طریق یک کثرت آشکار به وحدت می رسد .
حرکت آزادانه زمان و مکان در آثار این نمایشنامه نویس نامی یکی دیگر از ویژگی های اوست. که امروزه تئاتر دنیا را به جریان هایی همانند تعلیق زمان و مکان و یا حتی برهم ریختن آن (زمان و مکان) تبدیل کرده است .
" رویای شب نیمه تابستان " از جمله آثار این درام نویس انگلیسی است. نمایشی که در دسته کمدی های فانتزی قرار گرفته و حسن معجونی با تاویل خود، آن را بر روی صحنه تالار مولوی به اجرا در آورده است.
اجرایی با بهره‌گیری از تکنیک مونتاژ موازی نه به شکل سینمایی رایج که با استفاده از عنصر خلاقیت در تئاتر؛ آن گونه که والتر بنیامین " تئوریسین نامدار آلمانی می‌گوید : "فن مونتاژ در تئاتر داستانی این مزیت رادارد که استقلال تک تک رخدادها را در برابر کل حوادث نشان دهد".
معجونی نیز در این نمایش، سه بخش داستان را با مهارت در هم تنیده و با شناخت عنصر کمدی، داستان را با نگاه خود به تصویر درآورده است .
در بخش اول داستان امروزی است و سه دانشجو قراراست در جشنی بزرگ آماده اجرای نمایشی شادی‌آور شوند ، خلاقیت معجونی در این جاست که این اجرا ی ظاهرا دانشجویی ( امروزی ) را به بخش بعدی و اصلی داستان(کلاسیک ) ربط داده و به این وسیله تکنیک عروسک دستکشی را با اجرای زنده در هم آمیخته و کمدی اشتباهات را به تصویر می کشد.
معجونی دراین نمایش با استفاد از عنصر نشانه ، ریتم تند و جذابی به نمایش داده و مخاطب را با خود همراه می کند. نشانه هایی که از پس هم می آید و این سخن " چارلز سندرس پیرس " منتقد و تئوریسن مشهور جهان را در این باره یاد آور می شود:"معنای هر نشانه ، نشانه ای تازه است که معنای آن خود نیز نشانه ای دیگر خواهد بود و این فرایند تا بی نهایت در مدلول خود ادامه یافته و در روح مخاطب نوشته می‌شود " و به همین دلیل است که معجونی فضای صحنه را با سفیدی تمام پوشانده است . او بازیگرانش را ( چه بخش اول و چه بخش دوم ) برروی تشک های سفید خوابانده وبا ملحفه های سپید روی آنان را پوشانده و لباسهای یکدست سفید بر تن بازیگران کرده است تا نشانه رنگ را حد فاصلی برای وجود واقعیت و رویا برای مخاطب قرار دهد.
در بخش اصلی داستان زوجی عاشق(هرمیا و لایزاندر) وجود دارند که به دلیل مخالفت پدردختر با ازدواج شان ، مجبور به فرار با یکدیگر می شوند حال آن که عاشق دیگر دختر(دمتریوس) به دنبال آنان راه افتاده تا آنان را یافته و تحویل دهد. دراین میان دختر دیگری ( هلنا) نیز هست که عاشق دمتریوس است . او نیز به دنبال زوج فراری و عشق خود به راه افتاده تا به واسطه بخش سوم یعنی تارعنکبوت و پک ، دو فرشته ( مرد ) کمدی اشتباهات آغاز شود .
در این جا کلمات شکسپیر از درون سطرهای سپید کاغذ بیرون آمده و ازراه شیوه بیان ، بدن ، لحن ، ضرباهنگ و از همه مهم تر تصویر به واسطه بافت موقعیتی به مخاطب ارائه و مورد تاویل قرار می‌گیرد .
چرا که پک و تارعنکبوت که بر روی میله های داربست مانند صحنه حرکت می کنند ، تصمیم می گیرند به این وضعیت نا بهنجار ،سامان داده و دمتریوس بی تفاوت به عشق هلنا را به او دچار کرده و از هرمیا و لایزاندر دور گرداند .
پک ، دارویی به تارعنکبوت داده و از او می خواهد تا در زمان خواب به چشمان دمتریوس بریزد تا زمانی که بیدارشد هلنا را در مقابل خود دیده وعاشق او شود اما تارعنکبوت ، دمتریوس را با لایزاندر اشتباه گرفته وابتدا داروی عشق هلنا را به چشمان او ریخته و سپس برای جبران اشتباه خود همان دارو را در چشمان دمتریوس نیز می ریزد اما این بار هردو عاشق هلنا می‌شوند و هلنا که می اندیشد آنان درصدد تمسخر وی هستند ،از دست آنان گریخته و موقعیت کمیکی را ایجاد می کند . زیرا هرمیا نیز از خواب بیدار شده و متعجب از اوضاع ، با هلنا برخورد می‌کند.
در این میان بخش سوم نیزبه رابطه دو پری (زن ) با دیگر مرد داستان شکسپیر(تام، مرد بافنده) اختصاص دارد که در تاویل معجونی، این مرد به یکی از همان سه دانشجوی نمایش گر تبدیل شده است .
در این بخش ملکه پریان عاشق پری بافنده می شود و به دلیل انتقام از او ، وی را به الاغ تبدیل می‌کند و این صحنه‌های حضور الاغ که در متن اصلی نمایشنامه شکسپیر موضوعی بی‌اهمیت و حتی زائد به نظر می آمد با تاویل جدید دراماتورژ ، به یکی از به یاد ماندنی ترین صحنه‌های نمایش بدل می شود و این نشانه ای از درک صحیح مولف اثر از پدیده ای به نام " پسا مدرنیسم" می‌دهد . پدیده‌ای که " هانس گئورک گادامر " درباره آن می‌گوید : "پدیده پسا مدرنیسم در دو حالت قابل بررسی است ؛ یا به عنوان نگرشی فلسفی که پیش فرض های انسان گرایانه روشنگری مدرن را زیر سوال می برد و بحران روشنگری رابه یاری یک خود آگاهی نو یافته بر ملا می‌کند و یا به سادگی در مقام یک گستره زمانی خاص که دربرگیرنده این نگرش و تمامی گفت‌و‌گوهایی است که در موافقت یا مخالفت با چنین نگرشی در می گیرند "
مولف در این اثر با بهره‌گیری از درک صحیح این سخن ( سخن گادامر) بخش دوم تئوری او را در اثر خود وارد کرده و به سادگی بسیار سعی در بیان انتقادهایی داشته باشد که مشکل تئاتر و یا هنر ایران به شمار می آید .
بازی روان و یکدست بازیگران از جمله جوان جادو شده ( الاغ شده ) و استفاده به جا و به یاد ماندنی از بدن در بازیگران نقش های پک و تارعنکبوت از جمله نکاتی است که به کمک مولف آمده و وی را در نزدیک شدن به هدفش یاری می‌کند .
در پایان نمایش ، زمانی که داروی عشق به چشمان زوج های واقعی ریخته شده و آنان در روز موعود برای انجام مراسم ازدواج به دربار می آیند، کمدی فانتزی جای خود را به طنزی انتقادی داده و نمایش گران را به قصر می فرستد تا به واسطه نمایش عروسکی دستکشی ، آن هم به شکل وارونه ، نمایش کوتاه بسیارعاشقانه "تیزبی" و"پیراموس" را با تاویلی جدید به اجرا در آورند .
تا ثابت کند یک هنرمند خلاق و هوشمند می تواند از هرعنصر نمایشی برای بیان طنزآمیز خود استفاده کند تا در بستر فرهنگی جامعه از آن چه می خواهد سخن بگوید بدون آن که هیچ تابویی را نقض کرده باشد .
در این جا برخلاف همیشه ، عروسک گردانان پشت صحنه قرار نگرفته اند و مولف با زیرکی به بهانه اجرا برای درباریان ، پشت صحنه عروسکی را به سوی تماشاگران چیده وبا نگاه طنز آمیز خود آنان را وا داشته تا این جمله " رولان بارت "را باور دارند که " وجوه اندیشه به آن چه پس از آن ایجاد خواهدشد وابسته است ؛ تا آن جا که می توان از وجوه بالقوه آن یاد کرد که بی شک وابسته است به اندیشه بعدی اجتماع " .

صبا رادمان

۱- هنر مدرن – نورتربرت لینتن – م . علی رامین – نشر فرزین - ص۳۳۶
۲- مدلول در واقع " مورد تاویلی" است و به موقعیت مخاطب مرتبط می شود - ازمدرنیسم تا پست مدرنیسم – لارنس کهون – م. عبدلکریم رشیدیان- چاپ دوم ۱۳۸۱-
۳- ساختارو تاویل متن – بابک احمدی – نشر مرکز – چاپ پنجم ۱۳۸۰-
۴- سرگشتگی نشانه ها - مجموعه مقالاتی از دریدا ،فوکو ، لیوتار ،گادامر و ...- م . بابک احمدی و دیگران - نشر مرکز ۱۳۷۸ -
۵- نظریه ادبی – تری ایگلتون – م. عباس مخبر- نشر مرکز- چاپ دوم ۱۳۸۰-

منبع : ایران تئاتر