نگاهی به پیامدهای افزایش برف و باران بر اقلیم و کشاورزی ایران

ایران را از لحاظ شرایط اقلیمی، به طور کلی می توان به دو بخش تقسیم کرد:
۱) مناطق مرطوب و مناطق خشک: مناطق مرطوب که شامل نواحی نیمه مرطوب و مرطوب می شود، حدود ۱۰ درصد کشور را پوشانیده است (تقریباً از مینودشت تا آستارا در شمال کشور) که تقریباً در تمام ماه های سال، دارای بارندگی است
۲) بقیه مناطق کشور خشک است که در تمام ماه های سال بارندگی ندارد. این مناطق وسیع خشک، از چهار ناحیه متفاوت از لحاظ مقدار بارش و توزیع بارندگی تشکیل شده است: نیمه خشک، خشک، نیمه بیابان و بیابان.
نواحی نیمه خشک مانند شمال غرب، غرب و شمال شرق کشور که تقریباً ۹ ماه از سال را بارندگی دارد که در آن زراعت های دیمی هم امکان پذیر است. اما تابستانها معمولاً فاقد ریزشهای جوی است.
نواحی خشک مانند نواحی واقع در محدوده تهران تا نزدیک مشهد، از تهران تا قم، کاشان، قم، اصفهان و غیره که مانند نواحی نیمه خشک فصول مرطوب ندارد ولی فقط چند بار بارندگی در طول سال و بیشتر در فصلهای پائیز و زمستان و بهار در آنها رخ می دهد. نواحی نیمه بیابانی مانند یزد، نائین، خور، جندق و حواشی بیابان لوت که امکان دارد در طول یکسال، حتی یک بارندگی مؤثر (که در رشد گیاه مؤثر واقع بشود) هم نداشته باشد و خلاصه بیابان واقعی مانند بیابان لوت، میرجاوه (مرز ایران وپاکستان) که امکان دارد در طول یکسال یا سالها در آن بارندگی صورت نگیرد.
آنچه تا اینجا به اختصار نوشتیم، درواقع شرایط اقلیمی معمولی و عادی نواحی مختلف ایران است اما از یک طرف در برخی سال ها، خشکسالی ها، به ویژه توأم با گرم شدن هوا این نظام اقلیمی را به هم می ریزد و نامنظم می کند و مسئله کمبود بارندگی و آب را به وجود می آورد و از طرف دیگر در بعضی سالها بارندگیهای زیاد بخصوص توأم شدن با سردی زیاد هوا در مواردی سودمند واقع می شود ولی در بسیاری موارد زیانهایی را به بار می آورد.
درباره خشکسالیهای گذشته شاهد اثرات نامطلوب و زیانهای آن بودیم که در اینجا نیازی به شرح آنها نیست، هرچند هنوز هم در بخشهایی از کشور همچنان شرایط خشکسالی (کمبود بارندگی نسبی) حاکم است، حتی در سال آبی جاری که در بسیاری از مناطق کشور به طور تقریباً بی سابقه یا کم سابقه ای برف و باران زیادی باریده است، اما مناطقی مانند سیستان و بلوچستان، نواحی جنوبی استان خراسان و نواحی جنوبی و جنوب شرقی استان کرمان و حتی بخشهای قابل توجهی از استان فارس مانند داراب، فسا، لارستان و غیره، از کاهش بارندگی، رنج می برند.
▪ اثرات بارندگی زیاد و توأم با سرما را در نواحی مختلف کشور به اختصار مورد بررسی قرار می دهیم.
الف) در نواحی مرطوب شمال کشور:
اقلیم شمال کشور به گونه ای است که بیشتر بارندگی در درجه اول در فصل پائیز و بعد در فصل زمستان صورت می گیرد (تحت تأثیر جریان هوایی پرفشار سردسیبری). در آغاز بهار بارندگیها نسبت به فصول گذشته کاهش می یابد و هوا هم رو به اعتدال می رود تا شرایط برای شکوفه کردن درختان میوه، آماده سازی و کشت برنج و غیره فراهم گردد. سرمای امسال موجب به تأخیر افتادن شکوفه ها و به وجود آمدن رخ های جدید در درختان میوه مانند کیوی، مرکبات و گردو (در ارتفاعات) شده است. بارندگی زیاد و سرما شرایط را برای کشت برنج نیز نامساعد کرده است. زیرا در سالهای اخیر برای کاهش زیان های آفت بزرگ برنج یعنی کرم ساقه خوار برنج، کشاورزان سعی می کنند، کشت برنج را جلو بیندازند تا قبل از آنکه کرم ساقه خوار فعال شود، شاخه برنج ضخیم و چوبی شده باشد. برای این کار، کشاورزان شالیکار با کاشتن نشاء های مورد نیاز خود در گلخانه یا زیر به اصطلاح پلاستیک، نشاء های قابل کشت را فراهم می کنند. امسال، هم بارندگی زیاد و هم سرما هر دو به زراعت کشت شده، زیان وارد آورد زیرا برخی از کشاورزان، از ترس کرم ساقه خوار برنج، نشاء را در هفته سوم فروردین کاشتند که هم فشار و شدت زیاد باران و هم سرما، باعث نابودی نشاء ها شد. بنابراین شالیکاران بر سر دوراهی قرار دارند. اگر کشت برنج را به خاطر تأثیر نامطلوب اقلیم به تأخیر بیندازند، محصولشان دچار طعمه کرم ساقه خوار برنج می شود و نیز تولید در واحد سطح پائین می آید و اگر از ترس کرم ساقه خوار، هراکش (زود) بکارند، باران شدید و سرما آنها را نابود می کند و تازه مسئله کمبود نشاء و گرانی بذر برنج (جو) پیش می آید که کشاورزی را غیراقتصادی می کند و با دوباره کاری یعنی عقب افتادن کشت، تولید محصول در واحد سطح به شدت کاهش می یابد، ضمن آنکه هزینه بیشتری هم به کشاورزان تعلق می گیرد.
ـ در مورد سبزی ها:
شرایط اقلیمی نواحی مرطوب و معتدل شمالی کشور به گونه ای است که در این فصل، از تولید ات آن سبزی است. بارندگی زیاد سبب افزایش بیش از حد حلزون ها می شود که از عوامل آلوده کننده سبزی ها به شمار می رود. امسال این شرایط پیش آمده است به همین دلیل مصرف سبزی در مناطق پرباران باید با دقت بیشتر صورت گیرد. در مورد غلات دیم رسم است که در ارتفاعات مناطق شمالی کشور گندم می کارند که گندم دیم نامیده می شود. در سالهای معمولی (از لحاظ بارندگی) این زارعت خوب می شود. اما بارندگی زیاد، باعث کاهش محصول می گردد .زیرا بارندگی زیاد باعث اسیدی تر شدن خاک و نامساعد شدن شرایط برای موجودات خاکزی و نیز شسته شدن و فقیر شدن خاک از لحاظ مواد غذایی و دیگر اثرهای نامطلوب می شود، در حالی که در دیگر مناطق دیم خیز کشور مانند نواحی غربی و شمال غربی و شمال شرقی کشور، بارندگی بیشتر باعث تولید بیشتر محصولات دیمی در واحد سطح می گردد.
اما بارندگی زیاد حتی توأم با سرما برای درختان جنگلی و جنگلهای شمال و بسیاری از دیگر مناطق کشور، بسیار مفید است زیرا هم آب بیشتر به آنها می رسد و هم امکان از بین رفتن برخی آفات آنها براثر سرما وجود دارد.
ب) تأثیر بارندگی زیاد توأم با سرما در مناطق کوهستانی و نیمه خشک کشور:
در این مناطق مانند نواحی کوهستانی البرز، زاگرس، آذربایجان شرقی، اردبیل، آذربایجان غربی، کرمانشاه، کردستان، لرستان و غیره بارندگی زیاد توأم با سرما برای جنگل ها و زراعتهای دیم (غلات و حبوب) بسیار مفید ولی در دیگر موارد غالباً زیانبخش است:
- مراتع: بهترین مراتع کشور ما (بهاری و تابستانی) در همین مناطق کوهستانی و نیمه خشک کشور است. هرچند بارندگی برای رشد گیاهان مرتعی سودمند است ولی تداوم آن باعث برودت هوا می شود و هوای سرد مانع رشد گیاهان مرتعی می شود. این در حالی است که دامداران، دامهای خود را از مراتع قشلاقی (زمستانی) به مراتع بهاری در این مناطق برده اند ولی هنوز گیاهان مرتعی به علت سرما به رشد لازم نرسیده اند و به علاوه مرتع کاملاً خیس است. در نتیجه هم دامها علوفه کافی ندارند و هم با لگد مال کردن عرصه های تحت تأثیر چرای خود باعث تخریب خاک و نابودی علفهای مرتعی می شوند.
ـ باغهای میوه: از ویژگی های نواحی کوهستانی و نیمه خشک، وجود باغهای میوه محصولات سردسیری است مانند سیب، زردآلو، گلابی، گیلاس و غیره. بارندگی های شدید به ویژه توأم با تگرگ باعث فروریختن شکوفه ها و شکستن شاخه هایی از درختان می شوند. سرمای ناگهانی باعث سرمازدگی شکوفه ها و به اصطلاح «سردرختی ها» می شود چیزی که در بسیاری از این مناطق اتفاق افتاده و محصولات سردرختی را از بین برده است.
تأثیر بارندگی زیاد توأم با سرما در مناطق خشک داخلی کشور، مانند دشتهای جنوبی کوه های البرز و بینالود (از تهران تا سمنان وشاهرود تا نزدیکی مشهد) از تهران به قم، کاشان، نطنز، از قم به اصفهان، نواحی جنوبی خراسان تقریباً تمام استان کرمان به غیر از بیابان لوت و حواشی آن و دیگر مناطق. در این مناطق بارندگی برای زراعت غلات (گندم و جو) بسیار مفید بوده و حتی سرمای آن تأثیر بسیار مفید و ویژه داشته است، زیرا سرمای توأم با بارندگی، باعث نابودی بزرگترین آفت غلات (گندم و جو) یعنی «سن» شده. اگر کشاورزان این مناطق به دلیل فقر و عدم توانایی مالی قادر به پرداخت هزینه بالغ بر چهار هزار تومان به ازاء هر هکتار برای سمپاشی مزارع را با هواپیما نداشتند، خدا در اینجا نیز یار آنان بوده که با یک بارندگی شدید توأم با سرما، اکثر سن ها نابود گشتند.
پنبه در اکثر مناطق داخلی کشور، مهمترین محصول بشمار می رود. متأسفانه بارندگی های شدید و سرما به محصول سال گذشته، لطمه شدید وارد آورد و باعث خسارات زیاد به کشاورزان شد زیرا به علت مکانیزه نبودن عملیات برداشت، محصول پنبه (وش) با دست جمع آوری می شود. سال گذشته که کارگران خارجی (افغانی) در این مناطق زیاد بودند، جمع آوری محصول پنبه، مسئله چندانی نبود و محصول در همان ماه آبان جمع آوری و برای فروش به تعاونی، کارخانه یا دیگر نهادها عرضه می شد. اما به علت نبود یا کمبود کارگر بیگانه، عملیات کشاورزی در بسیاری موارد با مشکل مواجه شده است. پنبه که می بایست معمولاً در مهر و آبان سال گذشته برداشت می شد به علت نبودن کارگر پنبه چین، هنوز هم در بسیاری از مزارع، جمع آوری یا برداشت نشده است که می توان آن را فاجعه ای بدتر از خشکسالی نامید. زیرا اگر به علت کمبود آب، در خشکسالی، از سطح کشت کاسته می شد یا سطح تولید پائین می آمد، اکنون کشاورزان با زحمت و هزینه بسیار زیاد پنبه را تولید کرده اند و فقط وسیله ای برای چیدن یا بهره برداری از آن ندارند که به اصطلاح در جلوی چشممان در حال نابودی است، در حالی که کشاورزان این مناطق با فرا رسیدن فصل بهار باید کشت جدید آن را آغاز کنند اما هنوز پنبه سال گذشته آنها برداشت نشده است.
بارندگی شدید توأم با سرما نه تنها به محصول برداشت نشده پنبه سال گذشته، زیان وارد آورده است بلکه یا مانع کشت به موقع محصول بهاره (پنبه) امسال می شود و یا آنچه که کاشته شده را نابود می کند .زیرا باعث سفت و سخت شدن زمین و مانع از سبز شدن بذرها می گردد. در نتیجه کشاورز ناچار است قسمت هایی را که سبز نشده به اصطلاح «واکاری کند» یعنی جای آنها مجدداً بذر بکارد و یا حتی در مواردی تمام مزرعه را دوباره شخم زده از نو بکارد که هم هزینه زیادی برای کشاورز دارد و هم با سپری شدن زمان به موقع کشت درآمد در واحد سطح کاهش می یابد.
در بسیاری از این مناطق بارندگی شدید توأم با سرما به سردرختی ها (میوه ها) لطمه شدید وارد آورده است. به عنوان مثال سبب وارد آمدن میلیونها تومان خسارت به محصولات کشاورزی در منطقه خراسان به ویژه تربت جام و بالاخص تربت حیدریه شده است. بنابراین در مجموع بارندگی ها و سرما برای زراعت غلات موجود مفید ولی برای محصولات بهاره (پنبه، خربزه و نقدی کاری مانند خیار، گوجه، بادنجان و کدو) زیانبخش بوده است.
و اما در مورد کشت های گلخانه ای که به ویژه به موجب برنامه های دولت، در سالهای اخیر برای ایجاد اشتغال سرمایه گذاری زیادی شده و بسیار گسترش یافته است.
کشور هلند از لحاظ کشت گلخانه ای، مقام اول را در دنیا دارد، هر چند از شرایط آب و هوایی نامساعدی برخوردار است، زیرا هوا، غالباً ابری و توأم با باد است، درحالی که گیاهان گلخانه ای هم نیاز به نور آفتاب دارند. اما چون صاحبان گلخانه ها به این شرایط نامساعد آگاه هستند، با نصب چراغ هایی در داخل گلخانه ها نور مورد نیاز برای گیاه را به طور مصنوعی تأمین کرده اند، هرچند هزینه بسیار زیادی را هم متحمل شده اند. بنابراین ابری بودن و نامساعد بودن هوا با ایجاد گلخانه های مجهز، نمی تواند اثرات نامطلوب بر محصولات گلخانه ای داشته باشد که گفته می شود حدود دو برابر پول نفت در کشور ما، کشت گلخانه ای برای کشور هلند، درآمد دارد! اما در کشور ما، گلخانه های پیشرفته احداث نشده و مجهز به تجهیزات لازم نیستند و لذا تمام گلخانه ها وابسته به نور خورشید هستند. چندین روز هوای ابری و تقریباً فاقد نور خورشید، باعث زرد شدن و یا حتی در حال از بین رفتن بسیاری از محصولات گلخانه ای به ویژه خیار شده است. از آنجا که این گلخانه ها مجهز به سیستم نور مصنوعی نیستند هیچ راه مقابله یا اقدامی برای نجات آنها وجود ندارد و لذا گلخانه داران باید شاهد نابودی تدریجی دسترنج خود باشند، مگر آنکه لطف خداوند شامل حال آنان گردد و با آفتابی شدن هوا، این دسته از کشاورزان را یاری کرده، محصول آنان را از نابودی نجات دهد.

دکتر پرویز کردوانی استاد نمونه دانشگاه تهران
www۲.hamshahri.net

منبع : کلوب