پاسخ به ۲۱ سوال اعتقادی و فلسفی

۲۱ سوال که از جانب سنی الجوانب آن والامقام، مسئلت جواب آن شده است، آن است که وجوب معرفت باری تعالی با این گونه که می گویند معرفت به کند ممکن نیست، به چه دلیل و علت است؟ و فایده معرفت اجمالی که معرفت به وجه باشد چه چیز است؟ یعنی معرفت نامیدن آن به مساله و مجازفه است و وجوب چنین معرفتی، چه دلیلی دارد.بر سبیل مقدمیت عرض می دارم که مقصد در شناسایی هر چیزی، انتفاع به خواص و آثار آن است، چنان چه بالمشاهده والعیان، به حکم وجدان بدون حاجت به برهان دیده می شود از برای انتفاع به گیاه های کوهی و صحرایی و نباتات و حیوانات دریایی و صحرایی چه زحمت ها کشیده و می کشند، که فواید و خواص آن ها را به دست آورده و می آورند. و به این سبب کسب فیوضات کامله و فتوحات شامله نمودند. و بدیهی است حرکت انسان به سوی چیزی که از آن منتفع شود- هر چند که به یقین و عرق جبین باشد- در حبلت او گذارده شده تا به حدی که به اول درجه اورلک و شلور، تحصیل ملائم طبع که معنای انتفاع است منظور است، و از این جاست که طفل مولود دو روزه به طریق اشتیاق و به طلب شیر اسیر دوپستان است و به مجرد وصول به حلمه و سرپستان، بدون هیچ مقدمه تعلم از مکیدن و اختصاص مهرب و مناصی ندارد. و این مطلب هم بدیهی است که همین که معرفت و شناسایی به یک مرتبه، مفید فایده باشد از برای کسی ممکن الحصول باشد ولی معرفت آن را نکاه و حقه نتواند، عدم وصول به آن مقام مانع از مجبوریت از معرفت به مقدار تحصیل فایده نخواهد بود. چنانچه اگر کسی از صوت حس ملتذ و محفوظ می شود همین قدر که آواز خویش را شنیده با این که صاحب آواز را ندیده، بالکان مشوق، استماع آن صوت و آواز با سوز و گداز خواهد نمود و مشعوف و مفتون صاحب آواز خواهد بود، نتیجه دین دو مقدمه این که اشتحاله اکتناه و محال بودن معرفت البه بالکنه، مانع از وجوب تحصیل معرفت وم التزاذ و احتظاظ به آنچه از معرفت به وجه است، نخواهد گردید، و جمله «المیسور لایسقط بالمسعور» و «مالایدرک کله لا یترک کله» که از اقبال عرب شد ه است.
شاهد بر مدعاست. چنانچه از مقدمه اولی معلوم شد که حرکت صاحب مشاعه- اگرچه در اول درجه ادراک و شعور باشد به سوی نفع و تحصیل ملایم طبع- فطری است و لازمه این مطلب این است که اگر شناسایی را فایده و نفعی باشد لابد هر ذی شعوری متحرک به آن خواهد بود، و خواهیم عرض کرد که یک معنای «کل مولود یوید علی الفطرة الا ان ابویه هما النندان یهودانه و ینصرانه» این است. پس از این بیانات تا به این مقام، معلوم شد که اگر در شناسایی حق متعال نفعی باشد، شخص ذی شعور بی مانع، مجبور به حرکت به سوی معرفت و شناسایی او که عین وجوب عقلی است خواهد بود. چیزی که در این جا ممکن است به عناد و لجاج یا محض جدل و احتجاج، محتاج به دلیل و اثبات باشد فقط اثبات این است که در شناسایی حق فواید و انتفاع خواهد بود یا خیر؟ برای ا ثبات این مطلب عرض می کنم که حرکت به سوی تحصیل معرفت، علم تحصیلی بلکه اجمالی بلکه مظنه قویه به حصول فایده لازم ندارد. بلکه حرکت به سوی معرفت شیء برای تحصیل خواص و فواید مظنونه بالاجمال آن، امری متعارف و کثیرالوقوع است. بلکه اغلب حرکات به سوی ضافع منظنونه یا محتمله به احتمال عقلایی است. عرصه می دارم که اتفاق عقلا (و به) صریح حکم عقل، دفع حضرت ا ولی از جلب منفعت است.
بنابراین مقدمه، هر شخص ذی شعور عاقل غیرغافل که ملتفت به وجود خود است و یقین به مرگ در یک زمانی برای خود دارد. مادامی که ظن به بقا دارد، طلب منافع و متجذر از مضار است و دفع ضرر را مقدم برطلب نفع می داند. که این اتفاق او رابه سوی این امر سوق می دهد. و این شخص از برای سلسله طولیه علل وجود شخصی خود، چنان چه قطع به ابتدایی داشته باشد، لابد آن مبدا را اشرف از جامعه آن می داند، به حکم اشرفیت و تقدم علت بر معلول، پس لامحاله خضوع تکوینی نسبت به آن مبدا خواهد داشت. چنان چه «ان من شی الا یسبح بحمده» اشاره به این مقام دارد. و همین دانستن مبداء معرفت اوست به علیت. پس محتاج به تحصیل معرفت نخواهد بود فقط ازاله غفلت ازجان و مال خود مستلزم این معناست. و چنان چه ابتدایی از برای سلسله طولیه علل وجود خود فرض نمی نماید.
با این که این معنا راعاقل نمی تواند قائل باشد، به جهت حکم صریح عقل به این که هر ما بالعرضی البته باید منتهی بما بالذات شود، والا لازم آید عارض، عارض نباشد- می گوییم: لا محاله این شخص احتمال ضرر از ترک تحصیل معرفت خواهد بود، و به جهت دفع ضرر، عقل او را مجبور به تحصیل معرفت می نماید، و این که بعضی از علما وجوب تحصیل معرفت را معلل به وجوب دفع ضرر محتمل نموده اند، نظر به این مقام دارند.
کتاب «پاسخ نامه» (پاسخ به ۲۱ سوال اعتقادی و فلسفی) تالیف علامه سید محمد عصار، تصیح و تحقیق احمد عابدی، توسط موسسه بوستان کتاب به قیمت ۷۵۰۰ تومان منتشر شده است.

منبع : روزنامه جوان