اهمیت زندگینامه

▪ داستایفسکی،زندگی و آثار
▪ لئونید گروسمن
▪ ترجمه؛ سیروس سهامی
▪ نشر نیکا
▪ چاپ اول؛ ۱۳۸۶
▪ تعداد؛ ۲۰۰۰ نسخه
در مواجهه با آثار نویسندگانی مثل داستایفسکی همواره با نشانه ها و رمزگان هایی روبه روییم که به شکلی پیچیده و گاه متناقض ارتباط این آثار را با تاریخ و جریان های اصلی سیاسی، اقتصادی و اجتماعی عصری که نویسنده در آن زیسته آشکار می کنند و همچنین توان این نویسندگان را در فراروی از عصر خود و کشف روابطی که در حال شکل گرفتن است. این همان خصلتی است که ادوارد سعید آن را «ارتباط ادبیات با مسائل سخت سمج روزمره» می نامد و در برابر نقد تخصص زده دانشگاهی که متن را پدیده یی خودکفا و مجزا از سیاست و تاریخ و در کل بیگانه و بی ارتباط با جهان واقعی می داند، از آن دفاع می کند. چنانکه در مقدمه کتاب «جهان، متن، منتقد» می نویسد؛ «متن گرایی تا حدودی خمیرمایه رازآلود و ضدعفونی شده نظریه ادبی است. افزون بر این متن گرایی دقیقاً گزاره یی است متضاد و جایگزین آن چیزی که می تواند تاریخ نامیده شود.» ( جهان، متن، منتقد/ ترجمه اکبر افسری، صفحه ۱۹)
سعید نقد صرفاً مبتنی بر متن را رویکردی در خدمت قدرت حاکم می داند. چراکه این گونه از نقد با قرار دادن متن در چارچوب هایی صرفاً ادبی و «کارشناسانه» و مجزا کردن آن از واقعیت اجتماعی و سیاسی و با به اصطلاح پالایش متن از آن «مسائل سخت سمج روزمره» و الصاق صفاتی نظیر اصالت، شرافت، نجابت و پاکیزگی به متون ادبی دامن این متون را از آلوده شدن به سیاست و تاریخ و جامعه دور نگه می دارد یا در واقع در برابر این دامن آلودگی خود را به ندیدن می زند و با سکوت در برابر خصلت اجتماعی و سیاسی متن با قدرت همدست می شود. نازل ترین سطح چنین نقدهایی را می توان در نمونه هایی دید که در آنها منتقد متن را صرفاً به مجموعه یی از ترفندهای روایی و تکنیکی تقلیل می دهد بی آنکه از ارتباط این ترفند ها با یک واقعیت تاریخی سخن بگوید.
ارتباطی که نه آنچنان سرراست و مستقیم و شفاف که اتفاقاً سخت پیچیده و متناقض است و نمی توان با ترجمه کلمه به کلمه رمزگان های یک متن ادبی به معادل های تاریخی و سیاسی آن را به تمامی دریافت.
تاریخ در فرآیند تبدیل شدن به شکلی ادبی نه راهی مستقیم که گاه راهی معکوس یا آمیزه یی پیچیده از این دو را می پیماید. اینجاست که اهمیت فرم نه از آن زاویه که کارشناسان ادبیات به آن نگاه می کنند که از زاویه یی دیگر یعنی از زاویه یی که محل تلاقی ادبیات با سیاست و تاریخ است آشکار می شود. چراکه به تعبیر فردریک جیمسن فرم یک اثر ادبی بیش از محتوای آشکار آن می تواند زمینه های پنهان و سرکوب شده تاریخ را آشکار کند.( فردریک جیمسن/ آدام رابرتز /ترجمه وحید ولی زاده/ فصل ناخودآگاه سیاسی)اما برای درک این رابطه نه فقط درک زمینه تاریخی که متن در آن شکل گرفته و حتی درک آینده یی که بخشی از متن پا به پای آن در حال شکل گرفتن است که دانستن ارتباط شخصی نویسنده با این زمینه تاریخی هم ضروری است و اینجاست که پای زندگینامه، نامه های خصوصی، یادداشت های روزانه و خصوصی ترین و پنهان ترین زوایا و لایه های زندگی یک نویسنده به تفسیر آثار او باز می شود. هرچند نه به این شکل ساده لوحانه که تمام وقایع یک اثر ادبی تنها با ارجاع به زندگی خصوصی نویسنده معنا شوند، که این نیز خود یکی از شیوه های نقد دانشگاهی برای شفاف سازی و راززدایی از متن و مقید کردن آن به کوچک ترین محدوده از تجربه زیسته نویسنده است. حال آنکه زندگینامه بخشی از ماده خام منتقد است برای درک چگونگی تبدیل امر خصوصی به امر عمومی در رمان و نحوه رابطه نویسنده با تاریخ و نحوه ادبی کردن این تاریخ.
گرچه در این میان شاید زندگینامه به دلیل رابطه نه چندان سرراستش با متن رمان گول زننده ترین و خطرناک ترین ماده خام در دست منتقد باشد. گاه بین بی ارتباطی آشکار متن رمان و زندگی خصوصی نویسنده رابطه یی عمیق تر وجود دارد که مثلاً خود را به صورت تلاشی برای مخدوش کردن زندگی واقعی از راه متن یا به صورت شکاف میان شکل و زمینه تاریخی پدیدآورنده آن آشکار می کند. از زندگینامه هایی که به بهترین شکل ارتباط با عرصه خصوصی و عرصه عمومی و تاریخی و سیاسی زندگی یک نویسنده را روایت کرده اند یکی زندگینامه داستایفسکی نوشته لئونید گروسمن است. روایت گروسمن از زندگی داستایفسکی و چگونگی شکل گیری رمان هایش روایتی است مبتنی بر مستنداتی که از زندگی خصوصی و مقطعی از تاریخ روسیه که داستایفسکی در آن زندگی می کرد به جا مانده است. گروسمن روایت خود را با ارائه تصویری تکان دهنده از محیطی که کودکی داستایفسکی در آن گذشته آغاز می کند و کم کم از تجربه های خصوصی و صرفاً خانوادگی به سمت تجربه های عمومی تر و پیوند آنها با تجربه های خصوصی پیش می رود. در این کتاب خصوصی ترین زمینه های شکل گیری رمان های داستایفسکی به عمومی ترین این زمینه ها پیوند خورده است. اهمیت کتاب گروسمن در توجه او به جزئیات و جنبه های گوناگون و گاه متضاد زندگی و اندیشه داستایفسکی است؛ جنبه هایی که بخشی از مکانیسم تبدیل شکل تاریخ به شکل رمان را در آثار داستایفسکی آشکار می کند.

علی شروقی

منبع : روزنامه اعتماد