بیایید ماهی‌گیری را تجربه کنیم

امام علی علیه السلام: «لا سُنَّت اَفْضلُ مِنَ التَحْقیقِ؛ هیچ روشی بهتر از پژوهش نیست».۱
خدا به پیامبرانش می‌فرماید: خلق را به فراگیری دانش فراخوانید؛ تا دانش را با روش پژوهیدن و کاوش، تجربه کنند. همه افتخار پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که خاتم سلسله پیامبران است، «معلم بودن و آموزش دادن و تفکر به جای رکود و توقف» است.
در مثل‌ها نیز آمده است که اگر کسی را دوست نمی‌داری، به او ماهی بده تا میل کند و اگر کسی را بسیار دوست می‌داری، به او ماهی‌گیری بیاموز. قصد ما، آموزش انجام تحقیق است و نه توقف در مبانی نظری آن.
● پیش‌گفتار
امروزه دنیای بالندگی، ارتباط معناداری با مقوله مهارت‌ها پیدا کرده است و به قول پیتر دراکر (Piter Druker)، عصر دانشمندی، سپری شد و دوران روشمندی، شروع شده است و از نظر او، «بی‌سوادان قرن بیست ویکم آنانی نیستند که نمی‌توانند بخوانند یا نمی‌توانند بنویسند یا مدرک ندارند، بلکه بی‌سوادان هزاره سوم، کسانی هستند که نمی‌توانند مهارت آموزی کنند و طبق تغییر و تحولات روز، پیش بروند». از این رو در دنیای متغیر و متحول امروز، تماشاگر باقی می‌مانند؛ اما امواج دنیای جدید، شناگر ماهر طلب می‌کند.
یکی از ابعاد بسیار فاخر برای جوان هزاره سوم، مسلح شدن او به روش‌هاست و یکی از روش‌های بلا منازع فرهیختگی و توانایی، در عصر دانایی محور، مقوله پژوهش و تسلط نسبی و تخصصی به امر تحقیق در همه رشته‌ها - اعم از علوم پایه و ریاضی، علوم انسانی، فنی و مهندسی و پزشکی و هنر- می‌باشد.
در سلسله مباحث «روش شناسی تحقیق» بر آن هستیم تا با یک رویکرد چهار بعدی، به این بخش مهم دوران تحصیل آکادمیکی بپردازیم.
▪ بُعد اول، پرداختن به مشترکات مبانی و روش‌های پژوهش در اکثر رشته‌های علمی و دانشگاهی است.
▪ بُعد دوم، رویکرد کاربردی به مباحث است.
▪ بُعد سوم، تبیین ساده و غیر پیچیده مباحث می‌باشد.
▪ بُعد چهارم، رویکرد آموزشی به مباحث و روش‌هایی که عرضه می‌گردند.
● مقدمه
در روایتی از امام علی علیه‌السلام آمده است که «ما نیامده‌ایم در این دنیا برتر باشیم؛ بلکه آمده‌ایم که از این دنیا برتر و فراتر باشیم». از این‌رو برای رقم زدن برتر بودن از دنیا و آن‌چه در آن است، باید به دنیا و پیرامون و مسائل آن، محققانه نگریست و به‌جای تماشاگر بودن، بایستی نقش آفرینی کرد.
آموزش عالی در کشور ما، دوران تحول خاص و با اهمیتی را گذرانده و در آغاز سده بیست و یکم میلادی، شتاب بیشتری گرفته است. گذر از این دوره که به نظر متخصصین، نیاز به یک تحول ملی دارد، می‌تواند کشور را به کمک برنامه‌های توسعه و آموزش‌های آینده‌گرا و همه جانبه، وارد مرحله نوینی از پیشرفت اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی کند.
در این راستا، انتظار می‌رود که فرآیند آموزش و پژوهش در نهادها و مراکز آموزش عالی جامعه، به گونه‌ای جوانان را تحت تربیت قرار بدهد که استعدادهای درونی افراد را برای بسیج و به کارگیری امکانات موجود در جامعه، شکوفا سازد و تنها در این صورت است که می‌توان «منابع انسانی را سرمایه انسانی تلقی کرد»۲ و براساس آن، برنامه‌های توسعه همه جانبه را نه با تکیه بر سرمایه‌های مادی، بلکه بر محور انسان و علم و پژوهش - به عنوان منبع زاینده سرمایه و ثروتی پایان‌ناپذیر- تدوین نمود.۳
در کشورهایی که دارای جمعیت جوان هستند، یکی از نیازهای توسعه منابع انسانی، گسترش آموزش‌های کاربردی و توسعه و غنی‌سازی مراکز پژوهش است. گسترش این‌گونه نهادها، علاوه بر هموار کردن اجرای برنامه‌های توسعه منابع انسانی، در سطح ملی نیز آثار قابل ملاحظه‌ای در جهت توسعه منطقه‌ای و محلی دارد. این مسئله با گسترش کیفی آموزش و توسعه کاربردی پژوهش و غنی‌سازی آن میسر است.
در این سلسله مقالات بر آن هستیم تا به ابعاد و زوایای کاربردی پژوهش بپردازیم؛ گرچه این ایده را سال‌ها پرورانده‌ایم و منتظر فرصت مناسبی بودیم تا مخاطبین با حوصله، پی‌گیر و علاقمندی پیدا کنیم که در کنار مباحث روز و سیاست و فرهنگ و هنر، پی‌گیر مقوله پژوهش باشند.
در سخن معروفی چنین آمده است: «هرکار بزرگ، همسایه رنج بزرگ است و انسان‌های اندیشه‌ورز و روشمند، بازی‌گر و فعال صحنه زندگی‌اند و انسان‌های غافل و خمود که از روش‌ها بهره نبرده‌اند، تماشاگر منفعلند».
● نقش‌آفرینی
وادی پژوهش، دعوت به «نقش‌آفرینی» است. وگرنه بسیاری از انسان‌ها در یک چرخه ثابت و غیرارتقایی به سر می‌برند. شاید این نکته زیبا مناسب باشد که بگوییم در طول تاریخ و درکنار بزرگان و استوانه‌های علمی، وقتی نام بزرگانی همچون ابن سینا، خواجه نصیر، رازی، زهراوی، ابن الرشد، کانت, دیوئی، پیاژه، جیمز، افلاطون، بقراط، حسابی، مطهری، علامه جعفری، علامه عسکری و... شنیده می‌شود، می‌بینیم که همه آنها در یک مؤلفه شریکند و آن این‌که همگی اهل پژوهش بودند و تنها مصرف کننده دانش نبودند و اگر چیزی بر دانش بشر افزودند، تنها نظری نبوده‌است؛ بلکه بخش اعظمی از دانش خود را از طریق پژوهش، تطبیق، تحلیل، نقد و نظر، کاوش و بازآفرینی، آزمایش، شهامت و مهارت در پژوهش، حاصل کرده‌اند در یک جمله، «آموزش جسته‌اند؛ آموخته‌اند؛ کاوش کرده‌اند؛ خواسته‌اند و یافته‌‌اند».
نکته: انسان در زندگی روزمره و عادی خود، اگر به وضع موجود خو بگیرد و در چرخه تکرار و آرامش‌طلبی حرکت کند، به سر منزلی نخواهد رسید. در واقع‌، «هرکس که قصد فتح دریا را داشته باشد، باید جرأت و جسارت ترک ساحل را داشته باشد».
برای اتصال جویبار اندیشه به آب‌های آزاد، باید حرکت کرد وگرنه: «از جویبار حقیری که به چاله‌ای می‌‌ریزد، کسی مروارید، صید نخواهد کرد».
● سه مؤلفه اساسی
همه ما نیاز به سه مؤلفه اساسی برای آموختن روشمند تحقیق داریم که عبارتند از:
۱) فکر بالنده و جست‌جوگر.
۲) آموختن و به کار بستن.
۳) نهراسیدن و وارد گود پژوهش شدن.
حاصل این سه مؤلفه، گنج جاودانه‌ای است که جوان امروز را بی‌نیاز از کار رسمی و استخدام می‌کند؛ زیرا وادی پژوهش، آن‌قدر کشش و زمینه دارد که آدمی می‌تواند ۱۲ ساعت روز خود را با آن پر کند و چندین برابر، سود معنوی و مادی و مهم‌تر از همه آنها، سود روانی (رضایت)، کسب کند.
انتظار می‌رود که فراگیران و مشتاقان روش تحقیق، بعد از پایان مباحث، در امور زیر توانایی داشته باشند:
۱) با کلیات مباحث تحقیق آشنا شوند.
۲) توانایی نگارش طرح‌نامه تحقیق را کسب کنند.
۳) امکان انجام تحقیقات و مشارکت در پروژه‌ها را داشته باشند.
۴) به شیوه کارگاهی و عملی با مباحث درگیری ذهنی و یادگیری فعال داشته باشند.
اجازه بدهید در قسمت اول این سلسله مباحث، به کلیاتی اشاره کنیم و از شماره آینده، عملی‌تر و کاربردی‌تر، مباحث را پی بگیریم.
● واژه کاوی
تحقیق که واژه‌ای عربی است، در زبان فارسی، معادل واژه پژوهش و در زبان انگلیسی در برابر کلمه Research به کار می‌رود و در لغت، به معنای رسیدگی کردن، بررسی، بازجویی، وارسی واقعیت، راست و درست انجام دادن، به حقیقت امری رسیدگی کردن و بازجویی کردن است. بنابراین، بررسی یک موضوع کوچک درسی، با تعمق و روشمندی و در یک اسلوب علمی نیز تحقیق به شمار می‌رود.
واژه تحقیق، مصدر باب تفعیل است و در لغت، به معنای راستی و درستی، وارسی کردن و کشف حقیقت، جست‌جو و به درون و باطن مسئله‌ای رسیدگی کردن، به کار رفته است.
برخی معتقدند که تحقیق عبارت است از «یک عمل منظم که در نتیجه آن، پاسخ‌های مورد نظر و مطرح شده در موضوع تحقیق، حاصل می‌شود.۴ برخی نیز تحقیق را کاری منظم می‌دانند که با هدف دست‌یابی به آن‌چه بر دیگران مجهول است و یا با هدف تفصیل و گستردن آن‌چه بر دیگران به اجمال معلوم است، انجام می‌شود.۵
تحقیق، فعالیتی منظم و مدون است که هدف آن، کشف و گسترش دانش در حقیقت است۶ و بالاخره برخی معتقدند که تحقیق، «کشف حقیقتی مجهول یا مجمل است که با روشی خاص و از طریق تأمل و جست‌جو پیرامون مطلب به دست می‌آید».۷
از محقّق تا مقلّد، فرق‌هاست
کاین چو داوود است و آن دیگر صداست
منبع گفتار این، سوزی بود
وآن مقلد، کهنه آموزی بود۸
● سؤالات اساسی
همه ما در جریان کارهای آموزشی روزانه خود با سؤالات زیر، روبه‌رو هستیم:
چگونه بیاموزیم؟
چگونه آموزش دهیم؟
چگونه با مسائل روبه‌رو شویم؟
راه‌حل‌ها چیست؟
علت چه می‌باشد؟
روش‌هایی که انسان برای پاسخ به سؤالات خویش بر می‌گزیند، متفاوت، متنوع و گوناگون هستند.
روش، عبارت از مجموعه فعالیت‌هایی است که برای رسیدن به هدف یا هدف‌هایی صورت می‌گیرد و پژوهش، مجموعه فعالیت‌هایی است که پژوهش‌گر با استفاده از آنها، به قوانین واقعیت پی می‌برد.۹ روش‌های تحقیق، در واقع، ابزار دست‌یابی به واقعیت به شمار می‌روند۱۰ و هر چه میزان تسلط بر روش‌ها و فنون آن بالاتر باشد، امکان شفاف‌سازی و وصول به حقیقت، سریع‌تر است.
روش تحقیق، بخش مهمی از فهم آموزش صحیح است. این امر، در تمام علوم، جایگاه والایی دارد.۱۱ اخیراً بر سر در یکی از دانشگاه‌های بزرگ آمریکا، نوشته شده است که آموزش بدون پژوهش، توقف در آموزش است.۱۲
● پیشینه شناسی
رویکرد به روش تحقیق، از زمان هبوط انسان، آغاز شد و ناشی از حس کنجکاوی و توانایی فوق‌العاده او در فهم و تحلیل ذهنی است.۱۳ انسان در همه دوره‌ها از کشف حقایق و رابطه‌ها، لذت می‌برده است. در ادیان الهی، دعوت به تفکر، تحقیق و اندیشیدن، امری بسیار ضروری ومهم تلقی شده است و آیات فراوانی در این زمینه وارد شده است که موارد ذیل، در قرآن کریم، قابل تأمل است.
● دانشگاه و تحقیق
دانشگاه، مکانی نیست که دانشجویان آن، حوضچه‌هایی فرض شوند که باید از اقیانوس علم، پیمانه پیمانه در آنها ریخته شود تا لبریز شوند؛ بلکه آنان چشمه‌های نهفته‌ای هستند که باید امکان جوشیدن برای آنها فراهم آید؛ تا خلاقانه در بستر مسائل جاری شوند۱۴ و به عبارت دیگر، دانشجویان باید «روش‌های اندیشیدن و پژوهش» را که ادب علم‌آموزی است، بیاموزند.
● روش‌های آموزش و پژوهش
برای آموزش و پژوهش، سه روش عمده وجود دارد که عبارتند از:
۱) روش پداگوژی (pedagogy)
در شیوه‌های آموزشی استاندارد، یک استاد که در موضوع درسی خاصی خبره است، سخنرانی می‌کند؛ به فراگیران، تکلیف می‌دهد و سرانجام، پیشرفت تحصیلی آنان را می‌آزماید. در این روش، استاد درس می‌دهد و دانشجویان به طور منفعل، هر آن‌چه را که می‌توانند، از مطالب او جذب می‌کنند. مزیت اصلی روش پداگوژی در این است که امکان می‌دهد دانش تدوین شده، به صورتی منظم، ارائه شود؛ اما نقطه ضعف اصلی این روش، آن است که در طول اجرا و ارائه مطالب، فراگیران اغلب منفعل و بی‌انگیزه هستند و از پژوهش روشمند، در آن خبری نیست.
۲) روش آندراگوژی (Andragogy)
در این روش، نقش متفاوتی را نسبت به روش قبلی برای مربی قائل می‌شوند. در این سبک، استاد به عنوان تسهیل کننده (کاتالیزور) در فعالیت‌های یادگیری فراگیران، عمل می‌کند و به آنان کمک می‌کند تا مطالب مورد نظر را بیاموزند.
مزیت اصلی روش آندراگوژی، این است که فراگیران به دلیل حضور، ایفای نقش و داشتن مسئولیت در فرآیند یادگیری، انگیزه‌شان تقویت می‌شود. از آن‌جا که موفقیت روش‌ آندراگوژیک، وابسته به موقعیت و شرایط فرآیند یادگیری است، نمی‌توان از آن برای تدوین و استاندارد کردن اطلاعات، در سطح عمومی، بهره‌برداری کرد. آموزش روش تحقیق و پژوهیدن نیاز به ترکیبی از این دو دارد.۱۵
۳) روش سینرگوژی (Synergogy)
این روش از ترکیب بهترین ویژگی‌های پداگوژی و آندراگوژی، یعنی ایفای نقش توسط استاد و فراگیران، شکل می‌گیرد. سینرگوژی از دو لغت یونانی Synergogy (با هم کار کردن) و Agogus (رهبری)، مشتق می‌شود. سینرگوژی یک روش منظم یادگیری است که در آن، اعضای تیم‌های کوچک به وسیله برقراری روابط منظم، از یکدیگر یاد می‌گیرند و در نتیجه، هم‌افزایی۱۶ در یادگیری، ایجاد می‌شود و بهترین روش برای دوران دانشجویی، به ویژه کلاس‌های کارشناسی ارشد و دکتری در ماده درسی پژوهش است. به نظر می‌رسد که بکارگیری این روش برای تدریس روش تحقیق، می‌تواند اثربخشی بیشتری ایجاد کند.۱۷
● مراحل تکامل شخصیت علمی
هر فرد طالب علم، در فرآیند شکل‌گیری و تکامل شخصیت علمی‌اش، از سه دوره زیر می‌گذرد:
۱) دوره احساس بهت (حیرت)؛
در این مرحله، فرد به آثار و نظریه‌های علمی که با آنها آشنا می‌شود، از روی حیرت، اعجاب و شگفتی می‌نگرد و در برابر آن‌چه که دیگران انجام داده یا اندیشیده و ارائه کرده‌اند، در خویش احساس کوچکی و حقارت می‌کند. این حالت موقتی است و شخص بر اثر ممارست و تتبع، به درجاتی می‌رسد که احساس توانمندی می‌کند.۱۸
۲) دوره نقادی (تجزیه و تحلیل)؛
در این مرحله، فرد رفته رفته جرأت آن را می‌یابد تا آثار و دستاوردهای علمی دیگران را تحلیل کند و نقاط ضعف و قدرت کار آنها را فارغ از شخصیتشان بازشناسی کند و قدر و ارزش هر یک از آنها را تشریح کند.۱۹ در این مرحله، ضرورت آشنایی با روش‌های تحقیق و تحلیل بالا می‌رود.
۳) دوره آفرینش (ایجاد)؛
در این مرحله، شخص رفته رفته قادر می‌شود تا که دیدگاه، اندیشه و نظریه جدیدی را مطرح کند و حیطه دانش و دایره آگاهی خود را در یک حوزه خاص، گسترش دهد.
لازم به یادآوری است که دوره‌های نقادی و آفرینندگی، لزوماً دو مرحله جدا از هم نیستند و تقدم و تأخر زمانی خاصی نسبت به هم ندارند و معمولاً بخش‌هایی از این دو دوره، در هم آمیخته و به هم تنیده هستند و با هم مطرح می‌شوند۲۰ و اگر در کنار هم رشد یابند، دوره آفرینش را رقم می‌زنند.
● کنجکاوی
یکی از ویژگی‌های فطری انسان‌ها، کنجکاوی است. این بُعد از وجود انسان، برتری او بر سایر حیوانات است. یکی از مهم‌ترین روش‌های ارضای حس کنجکاوی، پژوهش است.
● روش‌های دیرین پژوهش
۱) تجربه
یکی از منابع اطلاعاتی و قابل اعتماد برای انسان‌ها، تجربه است و از دیرباز، تجربه گذشتگان، فرهیختگان ومعاصران، نردبان پیشرفت علم برای آیندگان بوده است و چون این روش، عامل کاهش دوباره کاری و اتلاف وقت است، هنوز هم قابل استفاده است.
۲) باورهای رایج
این باورها ریشه در حقایقی دارند که موجب اعتماد افراد و اطمینان آنها هستند و اگر با خرافات آمیخته نشوند، عامل تسهیل می‌باشند.
۳) صاحب‌نظران
خردورزان و متخصصان، اهل تحلیل و نظریه‌پردازی‌اند و به نوعی ارائه کنندگان تجربه یا تحلیل جدیدند و به اصطلاح، «حلقه اندیشگان» به شمار می‌روند.
۴) روش علمی
به نظر اسمیت، علم، بهترین معرفت نظام یافته است که حاصل آن، روش شناسی تحقیق است و هدف آن، رسیدن به حق و حقیقت است.
روش علمی فاخر، ضمن احترام به روش‌های ایدئولوژیک و مبانی ارزشی جامعه، با استفاده از متدولوژی، به پیش می‌رود.
روش علمی، فرآیندی نظام یافته است؛ قابلیت کنترل دارد؛ تجربی و انتقادی است؛ با فرضیه سروکار دارد و روابط احتمالی را جست‌جو می‌کند.
ما در این سلسله بحث‌ها می‌خواهیم با روش‌های علمی و با رویکرد کاربردی، به مقوله پژوهش بپردازیم. بنابراین، این مباحث، درباره روش تحقیق کاربردی است که امکان «جهانی اندیشیدن و بومی عمل کردن» را برای هر دانشجو فراهم می‌سازد. امروزه شعاری وجود دارد که اگر از فرصت «روش پژوهش» در دانشگاه، خوب بهره‌برداری نشود، مجال تربیت انسان‌هایی که بتوانند در عمل گره‌گشا باشند، از دست می‌رود.
▪ تمام اعتبار ابن سینا در جهان امروز، مرهون روش تحقیق خاص اوست که بیشتر روی «مطالعه موردی» استوار بود.
▪ تمام ارزش و قیمت ابن خلدون بر اساس «روش تحقیق تطبیقی و روش‌‌سازی» جامعه‌شناسی اوست.
▪ اساس معروفیت بیل گیتس بعد از اخراج از دانشگاه، پژوهش با رویکرد «آینده پژوهی»، روی برنامه‌های کامپیوتری بود.
▪ شهرت جهانی خواجه نصیرالدین طوسی، بر روش «تجزیه و تحلیل و نقد او» استوار بود.
▪ پشتکار ادیسون در کاربرد «روش‌های تجربی تحقیق» که مبتنی بر آزمایش و خطا و تکرار بود، او را جهانی کرد.
▪ شهرت ژان پیاژه در روان‌شناسی، مدیون کاربرد صحیح «تحقیق بنیادی» بود.
▪ اعتبار علمی رازی در طب، مرهون نگاه ارزشمند او بر روش «تحقیق کاربردی» و شیوه اکتشافی بود. وی با آویزان کردن گوشت گوسفند در چهار نقطه شهر و جمع‌آوری آنها بعد از چند روز و تحلیل میزان تخریب آنها، مکان سالم‌ترین قطعه گوشت آویزان شده را به‌ عنوان منطقه کم آسیب و پاک، برای تأسیس بیمارستان، انتخاب کرد.
▪ ارزش و مقام علمی و جهانی دکتر اُسیوند، دانشمند ایرانی در کانادا، به‌ عنوان سازنده اولین قلب کامل مصنوعی جهان، مدیون «روش پژوهش ترکیبی» او بین فیزیک و پزشکی است.
پژوهش‌های علمی در هر جامعه، بدون به کارگیری و همت نسل جوان، امکان‌پذیر نیست. تجربه جوامع پیشرفته نشان می‌دهد که نسل جوان، با انرژی زیاد و توانایی و امکان تمرکز بیشتر و تحت حمایت و هدایت پژوهش‌گران خبره و با سابقه و با آموزش صحیح و روشمند، می‌تواند تحول آفرین، آینده گزین و کارآفرین باشد.
در شماره آینده، بخش اوّل تحقیق روشمند، یعنی «طرح تحقیق» را پی می‌گیریم و به مباحثی مانند موضوع، عنوان، بیان مسئله و پرداختن صحیح به سازه‌ها، همراه با مثال‌های کاربردی خواهیم پرداخت.

دکتر حسین حنیفر
۱. علیرضا برازش، معجم غرر الحکم و درر الحکم، انتشارات امیرکبیر، تهران ۱۳۶۸، حرف ل.
۲. گری بیکر، اقتصاد و آموزش، ترجمه محمود قنادان، علوم و تحقیقات، تهران ۱۹۸۰م، ص ۱۸.
۳. نادرقلی قورچیان، سیاستگذاری در نظامهای آموزش، واحد علوم و تحقیقات، تهران ۱۳۸۰، ص ۱۹۲.
۴. عزت‌الله نادری و مریم سیف نراقی، روشهای تحقیق و چگونگی ارزشیابی آن در علوم انسانی، تهران ۱۳۷۵، ص ۳۶.
۵. محمدعلی اردبیلی، راهنمای کار تحقیق، انتشارات، دانشگاه شهید بهشتی، تهران ۱۳۷۰، ص ۱.
۶. روشهای تحقیق و چگونگی ارزشیابی آن در علوم انسانی، ص ۳۷.
۷. محمد جعفر یاحقی و محمد مهدی ناصحی، راهنمای نگارش و ویرایش، نشر زوار، تهران ۱۳۸۰، ص ۸۳.
۸. مولوی.
۹. ابوالفضل بختیاری و یوسف ایرانی، اقدام پژوهی؛ نشر لوح زرین، تهران ۱۳۸۰، ص ۱۹.
۱۰. علی دلاور، روشهای تحقیق در علوم رفتاری، انتشارات رشد، تهران ۱۳۷۸،ص ۱۸.
۱۱. Blanger, J.(۱۹۹۲)Teacher as Researcher. Roles and expections, New york college, coloumbia, p۵۲.
۱۲. سید محمد مقیمی، سازمان و مدیریت رویکردی پژوهشی، انتشارات ترمه، تهران ۱۳۸۰، ص ۴.
۱۳. Berelson B. (۱۹۹۱) Content Analysis in Communication Research, New york, press Hanfner publ co, p۳۲.
۱۴. علی شریعتمداری، آموزش و استانداردسازی، وزارت آموزش و پرورش، تهران ۱۳۸۰، ص۴.
۱۵. سیاستگذاری در نظامهای آموزش، ص ۱۹۲.
۱۶. Synergy = انسان‌ها از راه کار کردن با یکدیگر، به تولید و نتایج انرژی اضافی فراتر از جمع حسابی اجزا دست می‌یابند، و در این صورت، می‌توان انتظار داشت که ۱+۱<۲ خواهند بود.
۱۷. غلامرضا خاکی، شیوه‌نامه تحقیق، انتشارات بازتاب، تهران ۱۳۸۴، ص ۱۰.
۱۸. محمود مهرمحمدی، استانداردهای آموزش، تهران: وزارت آموزش و پرورش، تهران ۱۳۸۲، ص ۲.
۱۹. شیوه‌نامه تحقیق، ص ۱۱.
۲۰. همان، ص ۱۰.

منبع : نشریه الکترونیکی پرسمان