جوانان، شهروندی و ادغام اجتماعی

جامعه جوان ایران امروز با مسایل بی شماری در حوزه اجتماعی و اقتصادی مواجه شده است که این امر موجب می شود بسیاری از جامعه شناسان و فعالان اجتماعی به پژوهش درباره مسایل مهم مختص به جوانان روی آورند.
محمدسعید ذکایی در کتاب «جامعه شناسی جوانان ایران» به گزارش و پژوهش درباره مسایلی چون جوانان و تغییر، جوانان و استقلال یابی، جوانان و شهروندی، جوانان و فرهنگ، جوانان و ارزش های تحصیلی و شغلی، جوانان و جهانی شدن و مهاجرت و جوانان و فراغت مجازی پرداخته و به این ترتیب گامی اساسی و شایسته در جهت شناخت مسایل جوانان برداشته است.
گزاره های نظری ذکایی که مضامین اصلی ساخت دهنده این کتاب هستند در مقدمه چنین آمده اند: بازنمایی و مفهوم سازی نامتعادل اجتماعی ( نزد افکار عمومی، خانواده و رسانه های جمعی) بر احساس حاشیه ای بودن و در نهایت بیگانگی و کنارگذاری اجتماعی جوانان موثر است.
جوانان همچنان یک مساله و نه بخشی از راه حل تلقی می شوند. الزامات این نگرش هم در سطح نهادی (که با تصمیم گیری، سیاست گذاری و برنامه ریزی سر و کار دارد) و هم در سطح حوزه عمومی جامعه بر فهم و نگرش جوانان نسبت به خود تاثیرگذار است. کنار گذاشتن تصویر غالب از جوانان به عنوان مساله سبب خواهد شد صورت های متنوع، نمادین و عینی را که به موجب آن جوانان خود را ابراز می کنند به رسمیت بشناسیم و آن را پذیرا شویم.
گزاره دوم که برگرفته از گزاره نخست است بر شهروندی جوانان همچون معیاری برای تفاوت و برخورداری آن ها از امتیازات اجتماعی توجه دارد. شهروندی همچنین مفهومی جنسیتی و متاثر از زمینه های نابرابری چون سرمایه فرهنگی و سرمایه اجتماعی است.
گزاره سوم مبتنی بر تنوع تجارب جوانی و ناممکن بودن نظریه پردازی در خصوص آن ها در جهتی واحد است. تجارب جوانان بیش از آن که در مجموع بر اشتراکات و ایدئولوژی و با رفتار مشترک دلالت داشته باشد، بر ناهمگونی و تفاوت استوار است.
و سرانجام گزاره مبنایی دیگر اهمیت «فردگرایی»، «تمایزطلبی»، «استقلال جویی» و «مصلحت گرایی» به عنوان سویه های اصلی هویتی و ارزشی طیف رو به افزایشی از جوانان است. جوانان ایرانی به طور فزاینده ای بر فردیت، انتخاب و آزادی عمل خود تاکید دارند. این تمایز طلبی و استقلال خواهی بیش از آن که رابطه ای واگرایانه با نظام هنجاری رسمی و مسلط جامعه داشته باشد، کارکردی هویت بخش دارد.
محمدسعید ذکایی هر یک از فصول این کتاب از منظری متفاوت ماهیت تجربه رو به تغییر جوانی و الزامات نظری آن را با نگاهی جامعه شناختی مورد بحث قرار می دهد.
در نخستین فصل ذکایی بر آن است که شرایط تغییر یافته ساختاری زندگی جوانان، افق ها و چالش های جدید پیش روی آن ها، فراگیر شدن ارزش های جوانی و سیال بودن فرهنگ جوانان از جمله زمینه هایی هستند که سبب می شوند جوانان را دیگر تنها یک «گروه جمعیتی» نخوانیم.
جوانان در جامعه امروز همزمان یک گروه جمعیتی (با ملاحظات برنامه ریزی و سیاست گذاری اجتماعی)، یک مقوله اجتماعی و یک سازه اجتماعی و فرهنگی محسوب می شوند و به همین سان، زمینه های تاثیرگذار بر نگرش و رفتار آن ها و نیز تاثیرات آن و تحولات اجتماعی را نیز باید با پیچیدگی بیش تری در نظر گرفت.
از سوی دیگر کم رنگ شدن نقش طبقه در هدایت جوانان به رفتارهای خرده فرهنگی و اهمیت یافتن فزاینده مصرف و انتخاب فردی در هویت یابی جوانان ویژگی های متفاوتی را به فرهنگ جوانان در دوران معاصر و نگرش مدرنیستی بخشیده است.در فصل دوم استدلال مقاله این است که جوانی در جامعه معاصر هم نمادی برای آزادی عمل و انتخاب و تجربه اندوزی است و هم ارتباطی بازاندیشانه با فرهنگ مصرف و کالاهای فرهنگی برقرار می کند. فرهنگ های جوانان بیانگر تناقضات پنهان و رفع نشده در فرهنگ نسل بزرگسال و تلاش برای رفع آن بودند. برخی از این خرده فرهنگ ها واجد جهت گیری های فرهنگی خاص خود و برخی دیگر متمایل به سوگیری های ضدفرهنگی هستند. با این همه با وجود تنوع در زمینه ها، خرده فرهنگ های اولیه اعتراضی علیه بیگانگی و خاصیت غیرانسانی سرمایه داری متاخر محسوب می شوند. به عقیده ذکایی اکنون با توجه به استفاده از کالاهای مصرفی و تکنولوژی جدید رسانه ای که نمایش دادن جوانی را فارغ از سن و تعاریف زیستی در اختیار همه می گذارد و تحول در زمینه های فرهنگی یا جامعه شناختی خرده فرهنگ را بیش تر باید در فرهنگ مصرف و یا عامه پسند جست وجو کرد.
تجربه تغییر شکل یافته گذار و نشانه هایی که این تحول برای فهم جوانان، نیازها و شرایط آن ها دارد، موضوع فصل سوم کتاب است. گذار جوانان به بزرگسالی هم فرآیندی است برای بازآفرینی جوانان (تداوم اجتماعی) و هم حرکت یا زمینه ای برای تغییر اجتماعی. به همین ترتیب تجربه ذهنی و عینی گذار شاخصی برای تغییرات اجتماعی است. نتایج پژوهش نویسنده در تجربه گذار جوانان ایرانی بیانگر ناموزون و
تکه تکه شدن فزاینده آن است.
در این تحول نقش و مسوولیت اصلی را باید متوجه فردگرایی و اهمیت استقلال عمل در زندگی جوانان دانست. تحول در پدیدارشناسی تجربه گذار هم مبتنی بر تحولات ساختاری در جامعه است (بیکاری و فقدان فرصت های کافی اشتغال، تغییر شکل خانواده، تحرک جغرافیایی فزاینده) و هم وابسته به ذهنیت و ارزش های جدید، اگرچه این تحول به یکسان تجربه نمی شود و خود تغییر پذیری های ساختاری ای را نشان می دهد.
از نظر ذکایی برآیند این تحول در وجه مثبت ضمن کمرنگ کردن جوانی به عنوان مرحله ای از زندگی تقویت عاملیت جوانان را سبب شده است اما از سوی دیگر، این عاملیت و فرصت های انتخاب بیش تر در تناقض با تحقق نیافتن استقلال اقتصادی و دستیابی به حقوق کامل شهروندی قرار دارد. اهمیت استقلال یابی در زندگی جوانان و چالش هایی که جوانان در این زمینه با آن روبه رو هستند، موضوع فصل چهارم این کتاب است. یافته های تحقیق نشان می دهد که تجربه جوانان در این مسیر را نمی توان در جهتی واحد نظریه پردازی کرد.
فرصت های جوانان برای تجربه استقلال، ورود به بازار کار و گذار موفق به بزرگسالی دارای فرصت هایی محدود و رقابتی هستند و در این مسیر طبقه، جنسیت و مکان زندگی الگوهای متفاوتی را پیش روی آن ها قرار می دهند. دورنمای این استقلال بر روابط خانوادگی جوانان تاثیرگذار است. در این مسیر جوانان استراتژی های متفاوتی را برای مواجهه با دوگانگی ساختار و تمایلات و سبک زندگی خویش تعقیب می کنند که نتیجه آن برای دسته ای بازآفرینی کامل نقش های والدین است و برای دسته دیگر، انتخاب راه حل های جایگزین.
فصل پنجم به بررسی تجربه شهروندی جوانان و مفهوم سازی آن ها از این واژه می پردازد. نتایج بررسی در این کتاب با نفی دیدگاه های کلاسیک که انفعال سیاسی جوانان را وجه مشخصه فرهنگ جوانان می دانند نشانه هایی از ظهور صورت های جدید مشارکت در طیفی از جوانان برخوردار از مهارت ها و سرمایه فرهنگی به چشم می خورد. خواسته های شهروندی جوانان عموما محدود به فضایی امن و پیش بینی پذیر برای مشارکت و فراخوانده شدن به مشارکت واقعی است.
اهمیت یافتن بدن ،ظاهر و تناسب به عنوان مقوله ای مهم در فرهنگ و سبک زندگی جوانان محور بحث فصل ششم است. بررسی های تجربه صورت گرفته در ایران بیانگر رضایت ناکافی جوانان از تناسب بدنی خویش در سطح ذهنی با وجود متناسب بودن میانگین آن برحسب شاخص های استاندارد است. نتایج همچنین موید تاثیر فرهنگ عامه پسند رسانه های نو و ارزش های غربی ترویج شده بر انگیزه ها و ایده آل های جوانان است، اگرچه برخورداری آن ها از عاملیت و استقلال بیش تر نیز میل بیش تری به آن ها برای کنترل و تسلط بر بدن خویش بخشیده است.
فصل هفتم به ارزش های تحصیلی و شغلی اختصاص دارد. جوانان برای مواجهه موفق با چالش هایی که کسب استقلال از آن ها طلب می کند، نیاز به کسب مهارت هایی دارند که در شرایط رقابتی بازار کار مورد تقاضا باشد. نتایج پژوهش در این زمینه نشان می دهد که ترجیحات دانش آموزان در زمینه اولویت ها و معیارهای مورد نظر در انتخاب رشته تحصیلی خود را می توان در طیفی از ارزش های مادی و فرامادی قرار داد که ضمن وابستگی به سرمایه اقتصادی و فرهنگی خانواده هایشان (اصل بازآفرینی)، ارزیابی آن ها از شرایط زیستی و بازار کار را نیز نمایش می دهد.
فصل هشتم تاثیر فرآیند جهانی شدن و هویت مدرن را در رفتار مهاجرتی نخبگان جوان جست وجو می کند. از دیدگاه ذکایی مهاجرت بخشی از فرآیند گذار به بزرگسالی است که در مورد نخبگان جوان امکان ارتقای سرمایه های فرهنگی و انسانی و نیز تمایزیابی را به آن ها می بخشد و در مجموع وجه مشترک نخبگان جوان مورد مطالعه جست وجو برای محقق کردن توانایی های بالقوه و برقراری عدالت نسبت به سرمایه فرهنگی اندوخته شده خود و تبدیل این سرمایه به سرمایه اقتصادی و اجتماعی هستند.
تاثیرات جهانی شدن و استفاده فزاینده از رسانه های نو در زمینه بازار سرگرمی و فراغت مجازی در نهمین فصل بررسی شده است که در آن می خوانیم دو فر آیند رسانه ای و خانگی شدن توصیف کننده تجربه فراغت بسیاری از جوانان در شهرهای بزرگ هستند و مجاورت بیش تر و کاربرد حرفه ای تر اینترنت در قیاس با استفاده های تفننی و غیرحرفه ای، سیالیت، بازاندیشی و تکثر بیش تری به هویت کاربران می بخشد.
نشر آگه «جامعه شناسی جوانان ایران» نوشته «محمد سعید ذکایی» را در ۳۰۷ صفحه و با قیمت سه هزار و ۷۰۰ تومان منتشر کرده است، کتابی که از لزوم تفکر و تدبری جدید در زمینه مسایل جوانان و برنامه ریزی برای گذار موفق جوانان به بزرگسالی می گوید و مخاطبان را به بحث در این باره فرا می خواند.

منبع : روزنامه سرمایه