مفاصل دردناک

سیستم ایمنی بدن، بیشترین فعالیتش را از طریق سلول‌هایی انجام می‌دهد که وظیفه دارند هر موجود خارجی مزاحمی را به‌عنوان یک بیگانه آسیب‌رسان، در بدن پیدا کنند و علیه آن واکنش نشان بدهند و آن را تخریب کنند اما گاهی اوقات، به دلایلی که تاکنون هیچکدام از آنها مشخص نشده‌اند، اختلالی در این سیستم به‌وجود می‌آید، چیزی شبیه به یک کودتا و یا از کنترل خارج‌شدن سیستم که در آن سلول‌های ایمنی علیه خود بدن وارد عمل می‌شوند، یعنی این سیستم، بعضی از سلول‌های بدن را به‌عنوان بیگانه تلقی می‌کند و علیه آن واکنش نشان می‌دهد.
این حالت، بیماری‌هایی را به‌وجود می‌آورد که به آنها بیماری‌های اتوایمیون یا ناشی از خودایمنی می‌گویند.
معروف‌ترین بیماری خودایمنی که از زمان‌های بسیار قبل، علائم آن شناخته شده است و با عوارض آن آشنا هستیم، بیماری آرتریت روماتوئید یا رماتیسم مفصلی است. رماتیسم مفصلی شاید شایع‌ترین بیماری اتوایمیون باشد که سالانه در سراسر دنیا چندین میلیون نفر را مبتلا می‌کند.
● درد مفاصل از چیست؟
مفصل، جایی است که دو سطح استخوانی به هم می‌رسند و با یکدیگر در تماسند. برای جلوگیری از سایش این دو سطح سخت به یکدیگر، یک مکانسیم فوق‌العاده به نام ساختمان مفصلی آفریده شده است. مجموعه‌ای از چند بافت نرم و لغزنده و یک محیط حاوی مایع و کپسول محافظ آن که باعث می‌شود این استخوان‌ها به آرامی روی هم بلغزند. این ساختمان، یک سیستم بسیار ساده دارد؛ درست مثل روغن‌کاری دو سطح آهنی در لولا، اما بسیار حساس است، چون تمام این بخش از سلول‌های زنده ساخته شده‌اند.
رماتیسم مفصلی یا آرتریت روماتوئید، زمانی اتفاق می‌افتد که بدن علیه این سلول‌ها و لایه داخلی سطح مفصلی واکنش نشان بدهد. سلول‌های سیستم ایمنی از طریق رگ‌های خونی، خود را به این ناحیه می‌رسانند و در آن تجمع می‌کنند و موادی ترشح می‌کنند که این لایه ظریف سلولی، سطح داخلی مفصل را می‌خورد و تخریب می‌کند.
علائم بیماری آرتریت روماتوئید هم از همین مساله به‌وجود می‌آیند.
در‌واقع آرتریت روماتوئید، یک بیماری مزمن ناشی از خودایمنی است که ممکن است سال‌ها طول بکشد و اغلب تا پایان عمر دست از سر مبتلایان برنمی‌دارد.
آرتریت‌ها یا التهاب مفاصل، انواع مختلفی دارند. از ساده‌ترین نوع آنها که آرتروز سالمندی است تا نوع آرتریت نوجوانان. خصوصیت مشترک همه آنها هم تخریب مفاصل در اثر التهاب است.
عوامل مختلفی مثل انواع بیماری‌های عفونی یا آسیب‌های ناشی از تصادف ممکن است باعث آرتریت شوند اما در بیماری آرتریت روماتوئید یا رماتیسم مفصلی؛ همان‌طور که گفته شد، این مساله به هیچ وجه مربوط به فعالیت زیاد، فشار روی مفصل، زندگی در محیط نمناک و یا بالا و پایین‌ رفتن از پله نیست. در رماتیسم مفصلی، علت اصلی ناشناخته است اما عامل به‌وجود آمدن بیماری، التهاب سطح داخلی مفصل ناشی از واکنش سلول‌های ایمنی است.
به همین دلیل نباید آرتریت روماتوئید را با بیماری‌های دیگر التهابی مفصل یا تخریب مفصلی ناشی از مشکلات دیگر اشتباه گرفت.
● علائم این بیماری چیست؟
از نام بیماری مشخص است که اکثر علائم این بیماری مربوط به مفصل هستند اما نکته‌ای را که همواره باید به خاطر داشت، این است که علائم بیماری رماتیسم مفصلی در افراد مختلف با هم متفاوت است و اصلاً نمی‌توان انتظار داشت که در دو بیمار علائم شبیه به هم پیدا کرد. بیماری آرتریت روماتوئید با توجه به ماهیتش و نحوه به‌وجود آوردن آسیب، طیفی از علائم را به وجود می‌آورد که بسته به شرایط مختلفی، این علائم در بیماران متفاوت است و شدت و ضعف دارد.
اما پزشکان به‌طور کلی دو نوع علائم مفصلی و خارج مفصلی را برای این بیماری توصیف کرده‌اند.
آرتریت یا همان التهاب مفصل در این بیماری از نوع سینوویت است. یعنی التهاب از لایه داخلی شروع می‌شود. به همین دلیل میزان درد و التهاب بیشتر است. مفصل قرمز، متورم، دردناک و گرم می‌شود و حساسیت شدیدی به لمس و یا فشار پیدا می‌کند اما بارزترین نکته در علائم مفصلی، خشکی صبحگاهی است که گاهی تا بیشتر از یک ساعت بعد از بیدار شدن طول می‌کشد.
تورم مفصل یک قوام نرم و خمیری دارد و به علت التهاب و درد محدودیت در حرکت به‌وجود می‌آید و در زمان اوج بیماری مفصل موقتاً عملکرد خود را از دست می‌دهد.
بیماری آرتریت اغلب مفاصل کوچک را درگیر می‌کند. مفاصل انگشتان دست، پا و ستون فقرات گردنی بیشتر در معرض آسیب هستند. به‌طور کلی زمانی که آرتریت روماتوئید به‌وجود می‌آید، بیش از ۳ مفصل مختلف در بدن دچار گرفتاری می‌شوند و یا دو مفصل به‌طور قرینه در بدن ملتهب می‌شوند. مثلاً مفصل مچ هر دو دست یا انگشتان هر دو دست. درد مفاصل گاهی در تمام طول شب وجود دارد و آزاردهنده است.
این التهاب در دراز مدت باعث خوردگی سطح مفصل و تخریب آن می‌شود و بعد از گذشت چند سال علاوه بر تغییر شکل مفصل ممکن است باعث از دست رفتن عملکرد آن بشود.
تمام اینها علائم مفصلی آرتریت روماتوئید بودند اما همانطور که گفته شد، بیماری رماتیسم مفصلی یک بیماری اتوایمیون است و اگرچه سلول‌های ایمنی بیشتر در برابر سلول‌های مفصل واکنش نشان می‌دهند اما در بقیه قسمت‌های بدن نیز عملکرد مطلوبی ندارند. بسیاری از علائم خارج مفصلی این بیماری ناشی از واکنش‌های خودایمنی در بقیه بدن است.
ضایعات پوستی به صورت گره‌هایی در روی پوست مفاصل که ندول‌های روماتوئیدی نام دارند و یا چروکیده شدن و خشک شدن پوست از علائم پوستی این بیماری هستند. مشکلات ریوی و کلیوی هم ناشی از واکنش‌های خودایمنی هستند که می‌توانند ناراحتی‌هایی را به‌وجود بیاورند و در درازمدت باعث عوارض حادتری شوند.
خستگی، کاهش اشتها، کاهش وزن، تب خفیف، درد عضلات به همراه درد مفاصل، ضعف عمومی و کاهش انرژی از علائم عمومی این بیماری هستند که ممکن است در بیماری‌های دیگر هم وجود داشته باشند اما اغلب این علائم در این بیماری بیش از دو هفته به طول می‌انجامند.
در کنار این علائم به‌خاطر سیستمیک بودن آرتریت روماتوئید، علائمی مثل خشکی دهان، تنگی نفس و تنفس دردناک و همچنین کم‌خونی هم در دوره‌های طولانی بیماری، ممکن است به‌وجود آیند. باید به‌خاطر داشت که بیماری آرتریت روماتوئید یک بیماری مزمن اما دوره‌ای است. یعنی علائم در زمان وجود التهاب در مفاصل یا به اصطلاح شعله‌ور شدن بیماری به‌وجود می‌آیند و شدت می‌گیرند و بعد از مدتی در اثر درمان و یا خودبخود از بین می‌روند و تا دوره بعد شعله‌ور شدن بیماری به غیر از بعضی علائم عمومی مثل ضعف و یا تحلیل رفتن عضلات اکثر این علائم نیز از بین می‌روند.
● چگونه می‌توان این بیماری را تشخیص داد؟
اولین قدم برای تشخیص این بیماری، معاینه دقیق و کامل توسط پزشک است. بهتر است در این موارد به یک روماتولوژیست مراجعه شود.پزشک فوق تخصص بیماری‌های روماتولوژی با معاینه دقیق بیمار و گرفتن شرح حال وی و شنیدن زمان شروع علائم و مدت طول کشیدن آنها و چگونگی علائم می‌تواند تا حدودی بیماری را تشخیص دهد. در معاینه هم مفاصل باید از نظر وجود التهاب یا تورم و قرمزی یا علائم دیگر مربوط به بیماری معاینه شوند. پوست روی مفاصل از نظر وجود ندول‌های روماتوئیدی و قسمت‌های مختلف بدن از نظر افتراق بیماری با بیماری‌های دیگر باید معاینه شود. چگونگی علائم و ظهور آنها نکته مهمی در تشخیص محسوب می‌شود و روماتولوژیست‌ها برای این بیماری یک جدول تشخیصی تشکیل داده‌اند.
وجود خشکی صبحگاهی بیش از یک ساعت به مدت حداقل ۶ هفته، التهاب و تورم حداقل ۳ مفصل مختلف به مدت ۶ هفته، آرتریت یا التهاب مفاصل است. درگیری متقارن مفاصل دو طرف بدن به مدت ۶ هفته و وجود فاکتور RF در خون بعضی از علائم موجود در این جدول تشخیصی هستند.
برای تشخیص قطعی بیماری باید حداقل ۴ مورد از موارد ذکر شده در جدول وجود داشته باشند. برای تشخیص براساس علائم بالینی، ممکن است لازم شود بیمار چندین بار به پزشک مراجعه کند و اقدامات آزمایشگاهی خاصی را هم انجام دهد. آزمایش خون از نظر وجود فاکتور روماتوئیدی (RF) یکی از این آزمایش‌هاست.
RF در خون ۸۰ درصد بیماران مبتلا به آرتریت روماتوئید وجود دارد و نشانگر خوبی برای تشخیص است. اندازه‌گیری بعضی آنتی‌بادی‌های دیگر که در زمان بیماری‌های التهابی میزانشان در خون بالا می‌رود هم برای تشخیص لازم است. انجام رادیوگرافی از مفاصل در مراحل اولیه بیماری فقط ممکن است مقداری تورم و التهاب را در مفصل نشان دهد اما در مراحل پیشرفته بیماری میزان تخریب سطح مفصلی و خوردگی‌های خاصی را که نشان دهنده آرتریت روماتوئید است را هم نشان می‌دهد. اسکن استخوان، اندازه‌گیری آنزیم‌های کبدی و فاکتورهای عملکرد کلیوی در خون هم از دیگر آزمایش‌های لازم برای تشخیص بیماری و همچنین تخمین میزان پیشرفت آن به حساب می‌آیند.
● درمان آرتریت روماتوئید چگونه انجام می‌شود؟
متاسفانه هنوز هیچ درمان قطعی‌ای برای بیماری آرتریت روماتوئید وجود ندارد. هدف اصلی درمان‌های فعلی، کاهش التهاب مفصل و درد آن و افزایش عملکرد مفصل و همچنین به حداقل رساندن میزان تخریب و یا جلوگیری از تخریب سطح مفصلی ناشی از التهاب است. درمان بیماری آرتریت روماتوئید هر چه زودتر انجام شود، تاثیر بهتری دارد و از عوارض بعدی آن جلوگیری می‌شود. درمان قدرتمند از همان ابتدای بیماری باعث می‌شود مفاصل عملکرد خود را حفظ کنند و از تخریب آنها در سال‌های بعد هم جلوگیری شود این مساله باعث می‌شود در سایر نقاط بدن هم بیماری اثر کمتری بگذارد.
بهترین روش درمان رماتیسم مفصلی یک نوع درمان ترکیبی است. ترکیب داروهای مختلف همراه با استراحت کافی، ورزش‌هایی که به قدرت مفاصل کمک می‌کنند و استفاده از محافظ روی مفاصل و همچنین آموزش‌های لازم به بیمار و خانواده‌اش می‌تواند بهترین روش درمان باشد.
دارویی که به بیمار داده می‌شود به مسائل مختلفی ربط دارد. شدت بیماری تعداد مفاصل درگیر، سلامت عمومی بیمار، سن و سال و حتی شغل بیمار در نوع دارویی که او باید دریافت کند موثرند.
به طور کلی دو نوع دارو برای درمان رماتیسم مفصلی تجویز می‌شود. دسته اول داروهایی که التهاب را کم می‌کنند و درد را از بین می‌برند و از این طریق جلوی تخریب را می‌گیرند و دسته دوم داروهایی که جلوی عوارض آرتریت روماتوئید را از طریق مکانیسم‌های دیگری می‌گیرند.
از دسته اول معمولا داروهایی مثل آسپرین، ناپروکسن، ایبوپروفن تجویز می‌شود اما در صورت شدت یافتن بیماری اغلب برای بیمار کورتون تجویز می‌شود. قرص پرونیزوسون یا تجویز داخل مفصلی کورتون که توسط پزشک انجام می‌شود با سرکوب سیستم ایمنی به سرعت جلوی التهاب را می‌گیرد. با توجه به عوارض کورتون مقدار این دارو باید دقیقا توسط پزشک تنظیم شود. از داروهای دسته دوم هم می‌توان هیدروکسی کلروکین و متوتروکسات را نام برد. داروهای جدیدتری با عوارض کمتر هم به عنوان درمان‌های جدید رماتیسم مفصلی به بازار عرضه شده‌اند و در حال امتحان روی بیماران هستند.
با توجه به ناشناخته بودن علت اصلی بیماری هر بار که موضوع جدیدی در مورد این بیماری مشخص می‌شود درمان جدیدی هم براساس آن ارائه می‌شود و باعث می‌شود بیماری بهتر کنترل شود.
به غیر از درمان دارویی که جزو اصلی روند درمان است. درمان‌های حمایتی مثل فیزیوتراپی، آب‌درمانی،‌کاردرمانی و استفاده از محافظ‌ها و... هم برای درمان آرتریت روماتوئید لازم است. به غیر از اینها کم کردن وزن و روان‌درمانی هم از درمان‌های حمایتی دیگر محسوب می‌شوند.
با توجه به طولانی بودن و مزمن بودن بیماری و اینکه روند تخریب مفصل ممکن است در سال‌های بعد خود را نشان بدهد باید از همان مرحله اول بیماری درمان را منظم انجام داد تا جلوی این اتفاق گرفته شود. عوارض درمان و داروهای مصرفی هم از مسائل ناراحت‌کننده‌ای است که باید توسط بیمار تحمل شود و در صورت شدت پیدا کردن به پزشک مراجعه کند. بیمار به هیچ وجه نباید خودسرانه و به‌خاطر عوارض مصرف داروهایش را قطع کند.
● چه چیزهایی باعث به وجود آمدن آرتریت روماتوئید می‌شوند؟
با اینکه علت اصلی بیماری هنوز مشخص نشده است اما بعضی فاکتورهایی که ممکن است احتمال ابتلا را در افراد بالا ببرند از سوی دانشمندان معرفی شده‌اند.
ژنتیک نقش موثری در این بیماری دارد. ژن‌های خاصی که باعث به وجود آمدن این علائم می‌شوند در بیماران شناخته شده‌اند.
فاکتورهای محیطی از عوامل دیگرند، بسیاری معتقدند چیزی باید باعث شعله‌ور شدن بیماری در فرد شود که احتمال در محیط وجود دارد. هنوز این فاکتورهای محیطی مشخص نشده‌اند.
رژیم غذایی خاص و بعضی بیماری‌های عفونی یا ویروسی هم از عوامل خطر ابتلا به بیماری آرتریت روماتوئید هستند. آرتریت روماتوئید نژادهای مختلف را به یک میزان مبتلا می‌کند اما سن و جنس نقش موثری را در ابتلا دارند. این بیماری خانم‌ها را سه برابر بیشتر از آقایان مبتلا می‌کند و در سنین ۴۰ تا ۶۰ سال هم شیوع بیشتری دارد. در بعضی خانواده‌ها هم این بیماری در بین اعضای آن شیوع دارد که می‌تواند نشان‌دهنده نقش ژنتیک در ابتلای آن باشند.
● آرتریت روماتوئید در یک نگاه
▪ آرتریت روماتوئید اگر به آن توجه نشود و درمان نشود یک بیماری آزارنده و ناتوان‌کننده است اما درمان به موقع آن و رعایت بعضی مسائل در روش زندگی می‌تواند تا حد بسیاری بیماری را کنترل کند.
رعایت نکات زیر برای بیماران مبتلا به آرتریت روماتوئید می‌تواند تا حد زیادی موثر باشد.
▪ سعی کنید در صورت وجود مشکلات مفصلی از وسایلی استفاده کنید که کار با آن راحت‌تر باشد. استفاده از وسایل سبک‌تر در آشپزخانه یک نمونه از این وسایل است.
▪ مراقب رژیم غذایی خود باشید. کاهش وزن باعث می‌شود فشار روی مفصل کم شود.
▪ بعضی بیماران متوجه شده‌اند با حذف بعضی غذاهایی خاص از رژیم غذایی‌شان علائم‌شان کمتر می‌شود و دیرتر بیماری شعله‌ور می‌شود.
▪ از دانه‌های خام و غلات در رژیم غذایی بیشتر استفاده کنید و روغن تازه ماهی را در رژیم غذایی تنها به کار ببرید.
▪ اگر از مفاصل‌تان استفاده نکنید احتمال بیشتری دارد که سفت و دردناک شود. ورزش را به هیچ وجه کنار نگذارید و آن را به طور متعادل و با مشاوره با متخصص انجام دهید.
▪ تعادل بین ورزش و استراحت یک نکته مهم است. هر دوی اینها در کنترل بیماری بسیار موثرند. در زمان شعله‌ور شدن علائم، استراحت باعث بهبود و کاهش التهاب می‌شود و در زمان بین حملات بیماری با ورزش می‌توان از مفاصل حمایت کرد. تعادل بین این دو نکته بسیار مهم است.

دکتر سید احسان بیکایی

منبع : روزنامه تهران امروز