سیب شدن بهتر است یا گلابی شدن؟

شاید در بین عوام، تعریف چاقی و اضافه وزن تقریباً همسو با هم در نظر گرفته شود اما در علم تغذیه هر یک تعاریف و عواقب متفاوتی دارند.
ابتدا لازم است بدانیم حفظ ثبات وزن از کاهش آن مشکل‌تر است و بستگی به رشته‌ای از عوامل نظیر دستگاه پیچیده عصبی و مکانیسم‌های شیمیایی و هورمونی که توازن بین دریافت و مصرف انرژی را حفظ می‌کند، دارد.
شواهد نشان می‌دهند، الگوی رژیم و فعالیت بدنی مهم‌ترین نقش‌ها را در کنترل وزن دارند اما نظام‌های تنظیمی چون دستگاه عصبی شیمیایی، ذخایر چربی بدن، توده پروتئین، هورمون‌ها و همچنین عوامل پس از هضم نیز همگی نقش مهمی در تنظیم دریافت غذا و افزایش وزن دارند.
هم‌اکنون اضافه وزن و چاقی یک مشکل عمده تغذیه‌ای و بهداشت عمومی در سطح جهانی است. توازن دریافت انرژی و مصرف آن مبنای کنترل وزن در طول زندگی است که شاخص‌هایی نیز دارد.
● ارزیابی وزن و ترکیب بدن
روش‌های متعددی برای ارزیابی وزن و ترکیب بدن وجود دارد. تعیین چاقی یا داشتن اضافه وزن مهم است البته افرادی که براساس استانداردهای وزن چاق هستند، اغلب چربی بدنی زیادی هم دارند. اما موارد استثنایی نیز دیده می‌شود مانند ورزشکارانی که بدن عضلانی دارند و این عضلات هم در کل وزن و نسبت آن با قد تاثیر می‌گذارد.
نمایه توده بدن (BMI) یک واحد ارزیابی کلینیکی برای تعیین وضعیت بدن از نظر وزن نسبت به قد است و از تقسیم وزن (به کیلوگرم) به مجذور قد (به متر) به دست می‌آید.
مثلاً فردی که قدش ۷۵/۱ متر و وزنش ۸۴ کیلوگرم است BMI تقریباً بالایی دارد که این‌گونه محاسبه می‌شود.
۲۷/۴۲ =۷۵ /۱×۷۵/ ۱ /۸۴= قد× قد / وزن = BMI این فرد که BMI تقریباً ۵/۲۷ دارد با توجه به جدول دسته‌بندی اضافه وزن و چاقی که در واقع کلیدی برای شاخص BMI است در دسته‌بندی اضافه وزن قرار می‌گیرد.
● جدول ارزیابی BMI
▪ دسته‌بندی (kg/ m۲)م BMI
▪ لاغری ۵ /۱۸
▪ طبیعی ۹ /۲۴ـ ۵/۱۸
▪ اضافه وزن ۹ /۲۹ـ ۲۵
▪ چاقی درجه یک ۹ /۳۴ـ ۳۰
▪ چاقی درجه دو ۳۹ـ ۳۵
▪ چاقی مفرط و عارضه‌دار (درجه ۳) ۴۰
البته نمایه توده بدن (BMI) در کودکان، زنان باردار و ورزشکاران (به دلیل بالا بودن حجم عضله نسبت به چربی) به شکل یک ارزیابی صحیح نمی‌تواند باشد.با توجه به نکات مذکور شواهدی وجود دارد که در تعیین عوامل خطر سلامتی، نه تنها زیادی بافت چربی، بلکه محل آن نیز مهم است که در ادامه به آنها خواهیم پرداخت.
البته پیش از آن ذکر این نکته ضروری است که هر دو عوامل محیطی و ژنتیکی در امر چاقی دخیل هستند و باید به آنها عوامل روحی و مکانیسم‌های فیزیولوژیک را نیز افزود.
● چاقی مثل سیب یا چاقی مثل گلابی؟!
الگوهای منطقه‌ای چربی از نظر ژنتیکی کنترل می‌شوند و میان زنان و مردان متفاوت است. دو نوع از ذخیره‌سازی چربی شناخته شده است؛ چربی زیر جلدی شکمی (اندروئید یا سیبی‌شکل) و چربی پایین‌تنه سرینی ـ رانی (گاینوئید یا گلابی‌شکل).
چربی اضافی نوع اول که به‌ویژه در ناحیه شکمی (سیبی‌شکل) قرار دارد، در مردان بیشتر دیده می‌شود، البته بالارفتن سن (در هر دو جنس) نیز عامل مهمی در این نوع چاقی است و به ذخیره چربی می‌انجامد.
ظاهرا فرم اندروئید (سیبی‌شکل یا مردانه) نسبت به فرم گاینوئید (زنانه یا گلابی‌شکل) خطرناک‌تر است، اگرچه علت خطر بیشتر دقیقا روشن نشده است اما ممکن است سلول‌های چربی شکمی، اسیدهای چرب آزاد را مستقیما به گردش خون کبدی رها کنند؛ محلی که می‌توانند در فرآیندهای مختلف متابولیکی دخالت نمایند.مطالعات نشان می‌دهند چاقی سیبی‌شکل به‌شدت وابسته به مقاومت انسولین است. چربی احشایی (شکمی) وابستگی کاملی به عوامل خطر‌آفرینی چون عدم تحمل گلوکز، هایپرلیپیدمی (افزایش چربی در خون) و پرفشاری خون دارد.
● سندرم X
افزایش وزن و چربی بدن با خطرات روانی و فیزیولوژیکی متعددی همراه است، از طرفی اضافه‌وزن و چاقی در نتیجه دریافت بیشتر از مصرف انرژی به‌وجود می‌آید که این دو گروه می‌توانند هم علت و هم معلول هم باشند!
همان‌طور که اشاره شد، چاقی سیبی‌شکل، بیشتر در مردانی که زمینه چاقی را دارند و یا نکات تغذیه‌ای و ورزش را رعایت نمی‌کنند، دیده می‌شود و زنان، بیشتر دچار چاقی گلابی‌شکل می‌شوند، البته در زنان پس از سن یائسگی، چاقی سیبی‌شکل نیز دیده می‌شود که ارتباط انواع چاقی را با هورمون‌های جنسی نشان می‌دهد.زمانی که اختلالات مزمن در زمینه عدم تحمل گلوکز، افزایش چربی خون و فشارخون پدید می‌آیند و به‌هم مرتبط می‌شوند، آنها را به‌عنوان سندرم متابولیک (سوخت‌وساز) یا سندرم X می‌شناسند.
این سندرم با ۳ عارضه همراه هم شناخته شده است؛ وضعیت دور کمر بیشتر از ۱۰۲ سانتیمتر در مردان و ۸۸ سانتیمتر در زنان، تری‌گلیسیرید سدیم در حدود حداقل ۱۵۰ میلی‌گرم در دسی‌لیتر و HDL (کلسترول خوب) در حدود کمتر از ۴۰ میلی‌گرم در دسی‌لیتر در مردان و ۵۰ میلی‌گرم در دسی‌لیتر در زنان، فشار خون بیشتر از mmHg ۱۳۵/۸۵ و یا گلوکز خون بیشتر از ۱۲۵ میلی‌گرم در دسی‌لیتر توزیع چربی بدین شکل منطقه‌ای با اختلالات زیادی همراه است و به عوامل گوناگونی مرتبط است.
● توزیع چربی در زنان برای بارداری
توزیع چربی گاینوئید یا پایین‌تنه که به شکل گلابی شناخته می‌شود، ناشی از ذخیره چربی بالایی در ران‌ها است که در زنان بیشتر دیده می‌شود و ذخایر چربی بنا به فرض جهت نیازهای بارداری و شیردهی ذخیره می‌شوند. زنان مبتلا به چاقی گلابی‌شکل نسبت به زنانی که دچار چاقی شکمی هستند، کمتر مبتلا به اختلال تحمل گلوکز می‌شوند.
ترکیب چربی شکمی و چربی سرینی ـ رانی نیز دیده شده است. به ویژه در زنان. زنان پس از یائسگی بیشتر از الگوی چاقی مردان پیروی می‌کنند و ممکن است به خطر افزایش گلوکزخون، چربی و عوارض فشار خون دچار شوند. البته در مردان و زنانی که از زمان نوجوانی چاق بوده‌اند، میزان بیماری‌های قلبی عروقی و دیابت افزایش می‌یابد.
● دسته‌بندی دیگر
گاهی چاقی براساس شکل سلول چربی دسته‌بندی می‌شود: در چاقی‌های پیرپلاستیک (چاقی کودک) تعداد سلول‌های چربی زیاد می‌شود. در چاقی‌ هایپرتروفیک (چاقی بلوغ) اندازه سلول‌های چربی افزایش می‌یابد.
در دوران کودکی و نوجوانی تعداد سلول‌ها چه در کودکان لاغر و چه در کودکان چاق افزایش می‌یابد ولی در کودکان چاق سرعت این افزایش بالاست. پس از نوجوانی، افزایش چربی به‌طور عمده از طریق افزایش ابعاد سلول چربی صورت می‌گیرد که احتمالاً برگشت‌پذیرتر از وقتی است که سلول‌های چربی در سنین کودکی افزایش تعداد می‌یابند که این امر ارتباط مستقیمی با ذائقه‌سازی کودکان بنا به فرهنگ و علم و دانش والدین خود دارد. اگر والدینی از ابتدا کودک خود را با مواد چرب و شیرین و شور عادت دهند، این ذائقه در تمام دوران زندگی کودک نقش می‌بندد و عوارض خود را خواهد داشت.
به هر حال افزایش وزن و چاقی به هر شکل که رخ داده باشد، خطرناک است ولی درجات مختلفی از خطر را شامل می‌شود.
اگر سلول‌های چربی از نظر تعداد از اوان کودکی افزایش یابند و در بلوغ چاقی سیبی شکل نیز رخ دهد، عوامل خطرزا بیشترین تاثیر را خواهند داشت. بیماری‌‌هایی چون دیابت، گرفتگی عروق و افزایش چربی خون هر یک چون غولی خفته‌اند که بی سر و صدا به پیشرفت خود ادامه داده و در آخر با عواقب خطرناکی ظاهر می‌شوند. برای در امان ماندن از این عوارض، پیشگیری همیشه بهتر از درمان است اما افرادی که به چاقی خطرناک و BMI بالای ۳۵ نیز دچار هستند، می‌توانند با کنترل‌هایی بیماری خود را بهبود بخشند.
● لاغر شوید حتی کم!
نکته بسیار مهم، تلاش نکردن برخی افراد بسیار چاق از ترس اضافه وزن بیش از حد و نرسیدن به وزن دلخواه در مدت زمان کوتاه است. لازم به ذکر است که حدود ۱۰ درصد کاهش وزن می‌تواند به بهبود فراوان وضع چربی‌های خون منجر شود. حتی اگر بیمار همچنان ۲۰ کیلوگرم وزن اضافی داشته باشد!!!
به علاوه این امر طول عمر را نیز افزایش می‌دهد. این نکته در بیماری‌های دیگر به ویژه مبتلایان به دیابت نوع دو نیز صدق می‌کند. این افراد به دلیل داشتن گیرنده‌های کمتر برای جذب گلوکز به سلول همیشه با مشکل روبه‌رو هستند که گاه حتی تزریق انسولین هم دردی دوا نمی‌کند.
در این بین کاهش حتی ۱۰ درصد وزن می‌تواند این گیرنده‌ها را به شکل مطلوبی در واحد سطح افزایش دهد. حال اگر این کاهش وزن از طریق ورزش کردن منظم باشد نتایج بهتری خواهد داشت حتی اگر باز فرد چاق باشد! در مطالعه‌ای روی بیماران بسیار چاق مبتلا به دیابت که ۵ درصد وزن آنها کاهش یافته است مشخص شد که مقدار هموگلوبین گلیکوزیله در بدن آنها بهبود فراوانی یافته است.تاثیر اولیه این امر بر کنترل قندخون از تاثیرات درازمدت آن بیشتر بوده و نقش محدودسازی انرژی دریافتی را نیز برجسته می‌کند.به هر حال همان‌طور که در ابتدا اشاره شد، کنترل چاقی و تعدیل آن از ناگهان لاغر شدن بسیار بسیار بهتر و بدون عارضه است روشی که به صبر و تحمل بیشتری نیاز دارد اما در آخر نتایج بهتری را نیز خواهد داشت.

محمدعلی پازوکی‌مهر
کارشناس تغذیه

منبع : روزنامه تهران امروز