«آفتاب و زمین» اولین روایت از زندگی امام خمینی(ره)

مجموعه تاریخی «آفتاب و زمین» از معدود آثاری است که به مقطع زندگی امام(ره) و خانواده‌اش در شهر خمین می‌پردازد.
این مجموعه که اوایل دهه ۸۰ از شبکه دو سیما پخش شد بعد از آن بارها در قالب فیلم سینمایی روی آنتن رفت. در آستانه نوزدهمین سالگرد ارتحال حضرت امام(ره) شبکه دو سیما بار دیگر این مجموعه داستانی را در کنداکتور پخش قرار داد. سریال «آفتاب و زمین» که نسخه سینمایی آن نیز اکران شده است مروری دارد بر تحولات زندگی پدر امام خمینی(ره) و مبارزات ایشان در سال‌های پیش از تولد امام خمینی (ره) و سپس لحظه‌های تولد امام (ره) تا شش‌ماهگی ایشان. مبارزات پدر امام با اربابان منطقه داستان اصلی این مجموعه است.سریال آفتاب و زمین طی سال‌های ۷۸ و ۷۹ به کارگردانی جواد شمقدری و تهیه‌کنندگی علیرضا سجادپور ساخته شده است.در مطلب پیش رو جریان تولید این مجموعه تاریخی را از مرحله نگارش فیلمنامه تا فیلمبرداری در حرف‌های جواد شمقدری مرور می‌کنیم.
● ستم‌ستیزی تاریخ‌ساز
در تمام این سال‌هایی که به ساخت فیلم و سریال در ژانر تاریخی یا دفاع‌مقدس مشغول شده‌ام آن چیزی که برای من در این مسیر مهم بوده، این است که بتوانم با لحظه لحظه و مقاطع مختلف کارهایم زندگی کنم. یعنی تجربه زندگی دوباره در قالب شخصیت‌های دیگر. که این تجربه گاهی برمی‌گردد به حال و هوای جنگ و حماسه آفرینی رزمندگان و یا مثلاً گرفتار شدن عده‌ای مظلوم به دست کماندوهای آمریکایی در صحرای طبس و یا در سریالی مثل «آفتاب و زمین» که از تاریخ واقعی آن صد سال گذشته است. در این اثر هم فردی به نام سید مصطفی وجود دارد که در غربت و مظلومیت، در نقطه‌ای دورافتاده با ظلم و ستم مبارزه می‌کند، تا جایی که در این راه جانش را از دست می‌دهد. در بین تمام کارهایم این تجربه برایم زیباتر است و سعی کرده‌ام خاطرات آن را در ذهنم زنده نگه دارم.
● طرح «آفتاب و زمین» در صدمین سال تولد امام (ره)
یک سال قبل از صدمین سالگرد تولد امام(ره)، تصمیم گرفتم کاری را متناسب با این مناسبت بسازم و شرایط زمانی و مکانی تولد ایشان را به تصویر بکشم. این پیشنهاد را به صورت کلی مطرح کردم، که در گام اول تولد امام(ره) را بسازیم و پس از آن حوادث مختلفی که در زندگی امام روی داده را به تصویر بکشیم. قرار شد که تولد امام را به شکل مقدمه کار کنیم. تحقیقات را در این زمینه تمام کردم و سال بعد هم این مجموعه تحقیقات به شکل سریال «آفتاب و زمین» ارائه شد.
● زندگی پدر امام (ره) در خاطرات مرحوم آیت‌الله پسندیده
در این زمینه منابع دقیق و فراوانی نداشتیم. بیشترین منابع را از خاطرات مرحوم آیت‌الله پسندیده که در کتابی ۱۴۰ صفحه‌ای آورده بودند، گرفتیم. بعد از آن اطلاعاتی که در کتاب‌های دیگر آمده بود به کار آمد. در عین اینکه باید مدت زمانی را هم در نظر می‌گرفتیم. یعنی دقیقاً صد سال پیش که همزمان با دوران ناصرالدین شاه بود. آن زمان را هم باید می‌شناختیم. در آن دوره یکی از مشکلات عمده، تسلط و نفوذ خان‌ها در مناطق مختلف ایران بود که بیشتر آنها یا مستقیم از شاهزاده‌های قاجار بودند و یا وابسته به دربار قاجار. خود همین مسأله نقطه عطف درگیری پدر امام(ره) با ظلم آنها بود که بستری از داستان ما را شکل می‌داد. البته کار تحقیق و نگارش اولیه فیلمنامه را به تیم مستقلی واگذار کردیم که در یک فاصله شش ماهه این کار را تمام کردند و مسؤولیت این بخش هم به عهده آقای جلیل اقبال منش بود.
● جایگاه تخیل و واقعیت در فیلمنامه «آفتاب و زمین»
ما تنها تولد امام تا شش ماهگی ایشان را به تصویر کشیدیم و بخش زیادی از سریال در خصوص زندگی پدر امام کار شد و در واقع دربرگیرنده چند بخش است؛ بخش‌هایی که در تاریخ نقل و روایتی از آن مانده و ارتباط دارد به فعالیت‌های سیاسی سیدمصطفی (پدر امام) و حرکتی که ایشان در برابر ظلم خوانین داشته و خانواده و فرزندان او و تاریخ تولد امام و یا حضور سید مصطفی در جامعه به عنوان یک روحانی مجتهد و کشاورز که دلش مأمن آدم‌های در راه مانده و مسکین است و یا مبارزات او با خوانین که بزرگ ترین آنها حشمت‌الدوله بود و... تمام این مسائل در بستر تاریخ شکل می‌گیرد و ما در آن، کمال امانتداری را رعایت کرده ایم. البته بعضی مسائل هم ساخته ذهن ما بوده، ولی اینها وقایعی است که در آن دوره به راحتی اتفاق می‌افتاد. مثل ابتدای سریال که با صحنه حمله راهزنان به یک کاروان تجاری شروع می‌شود. این ماجراها همیشه در آن دوره به وجود می‌آمده و «سید مصطفی» هم بزرگ ترین دغدغه‌اش رسیدگی به امور کاروانیان بوده. بعضی حوادث خاص داستان هم برای آرایش قصه استفاده شده است.
● عدم دسترسی به خانه پدر امام(ره)
در آن سال‌ها خانه‌ای که از پدر امام(ره) مانده است با تغییراتی همه روزه مورد بازدید علاقه‌مندان زیادی قرار می‌گرفت. آن زمان به این شکل امکان کار در آن فضا نبود و باید دکور خانه را می‌ساختیم. متأسفانه ما با بودجه اندکی این کار را انجام دادیم و در ساخت دکورها از روش بازسازی بهره بردیم. تمام منطقه را گشتیم و روی آثار به جا مانده از آن دوران تحقیق کردیم. در نهایت به سه خانه در جوار هم رسیدیم که لوکیشن‌های اصلی ما را تشکیل می‌دادند. از طریق مونتاژ این سه خانه را به هم متصل کردیم. و بخشی از آنها را نیز بازسازی کردیم.
● انتخاب ولی‌الله مومنی برای ایفای نقش پدر امام(ره)
می‌خواستیم مردم با چهره شخصیتی که می‌خواهد نقش پدر امام را بازی کند، چندان آشنا نباشند. به قولی دنبال نابازیگر بودیم. به این دلیل که حس می‌کردیم قداستی که سید مصطفی به عنوان یک مجتهد داشته، ممکن است تحت تأثیر بعضی از نقش‌هایی که قبلاً آن بازیگر کرده، مخدوش شود. در نهایت آقای مومنی گریم شد و دیدیم که چهره و بیان ایشان بسیار عالی است و به راحتی خطابه می‌خواند. با توجه به اینکه قبلاً هم نقش میرزاکوچک خان را تجربه کرده بود، کار در سریالی به این شکل برایش روشن بود. من گمان می‌کنم با توجه به آن دیدگاهی که نسبت به واقعیت تاریخی وجود دارد و اینکه قصه و حوادث داستان در یک روستا شکل می‌گیرد، سعی کردیم ساده زیستی روستایی را در کار لحاظ کنیم که آقای مومنی توانست به این فضا خیلی راحت نزدیک شود.
● علت استفاده از راوی
اصل این کار بر مبنای نوعی کار مستند شکل گرفت و قرار شد بر پایه گفت‌و‌گو با افرادی که خاطراتی از پدر امام دارند و یا به اجزایی از تاریخ اشراف دارند، کار تنظیم شود و پس از آن بخشی از صحنه‌های حساس فیلم را بازسازی کنیم.
درست مثل کاری که در مستند «روایت انقلاب» انجام داده بودیم. در مسیر کار دیدیم افرادی که می‌خواهند از تاریخ بگویند، راوی هستند و خودشان تجربه آن صحنه‌ها را ندارند. چون صد سال از آن زمان گذشته بود؛ این بود که شکل کار را تغییر دادیم و قرار شد به جای گفت‌و‌گو، همان مطالب را به عنوان یک شخصیت راوی که در داستان تنیده می‌شود، بگنجانیم. طرح خوب بود ولی به دلیل شکافی که پیش آمد، بخصوص در انتخاب راوی، به ساختار لطمه خورد و شاید بخشی از ضعف‌هایی که در این سریال دیده می‌شود؛ به خاطر حضور راوی باشد. در نهایت نسخه سینمایی آن بدون حضور راوی تنظیم شد و کلیت کار بهتر مشخص شد.
● حق مطلب چگونه ادا می‌شود
در ابتدا باید دیدگاه‌ها و تحلیل‌های خودمان را کنار بگذاریم و واقعاً دنبال این باشیم که امام(ره) را در ابعاد وسیع شخصیتی بشناسیم و سعی کنیم به آن وفادار بمانیم و به یک روایت شخصی از خودمان بسنده نکنیم. به هر حال امام(ره) یک شخصیت الهی، سیاسی بزرگ است و نقش بسیار بزرگی در تحولات امروز جهان داشته و دارد. اگر بخواهیم امام(ره) را از زاویه تنگ دیدگاه‌های خودمان ببینیم و به مردم نشان بدهیم، به نظرم دچار اشتباهی بزرگ شده‌ایم، چون شخصیت امام ابعاد بسیار پیچیده‌ای دارد. اما در عین حال اگر ایشان را خوب بشناسیم، به راحتی درکشان خواهیم کرد. ما باید این شخصیت بزرگ را به مخاطبی که حتی او را ندیده معرفی کنیم. شخصیتی که در مقابل ظلم ستمشاهی قیام کرد، تبعید کشید و تنها راه مبارزه را شهادت‌طلبی می‌دانست.
مطالعه و تحقیق در زندگی  شخصیت های روحانی و عرفانی، بازتاب‌های خاصی در زندگی فیلمسازان می‌تواند داشته باشد.در زمان ساخت چنین آثاری همه این شخصیت‌هایی که در تاریخ حضوری آرمانخواهانه داشته‌اند، قطعاً اثر اولیه را برخود فیلمساز دارند. کار کردن درباره این شخصیت‌ها زندگی فیلمساز را متحول کرده و نیروی او را برای رسیدن به حق، بیشتر می‌کند. من خودم با عشق و علاقه سراغ این کارها می‌روم و با آنها زندگی می‌کنم. در طول روند تولید گاهی احساس می‌کردم واقعاً سید مصطفی در زندگی‌ام حضور دارد و این همراهی در روحیه من بسیار تأثیرگذار بود.

منبع : روزنامه تهران امروز