چگونگی شکل گیری و تاسیس کتابخانه ملی تبریز

پس از راه اندازی کتابخانه دولتی تربیت در سال ۱۳۰۰ هجری شمسی به همت محمد علی تربیت ، در سال ۱۳۳۳ آقای علی دهقان مدیر کل فرهنگ وقت استان، پیشنهاد داد تا کتابخانه بزرگ و مناسبی با مساعدت مردم تاسیس شود. به همین منظور در جلسه ای در تاریخ ۲۵/۶/۱۳۳۳ با حضور تعدادی از افراد بصیر و خیر و علاقمندان به علم و دانش نظیر حاج محمد و حاج حسین نخجوانی، علی شربت زاده، حاج میرزا جعفر سلطان القرایی، حاج معصوم شیخ الاسلامی، علی نقی مولوی، عبدالعلی کارنگ و ... ضمن بیان ضرورت مسئله و اهمیت موضوع، نطفه ایجاد کتابخانه ملی تبریز را در این جلسه منعقد کرد.
آقای علی دهقان به همین منظور یک هزار و یکصد متر مربع زمین در مجاورت ارک تبریز، تقاطع خیابان امام و طالقانی فعلی، در اختیار هیئت موسس کتابخانه ملی قرار داد تا کار طراحی و ساخت این کتابخانه آغاز شود. بنابر این بلافاصله پس از این جلسه و جمع آوری کمک های مردمی وافراد خیر، کار ساخت و تاسیس کتابخانه ملی با نقشه ای مطابق با استانداردهای لازم آغاز شد و به سرعت پیش رفت و در سال ۱۳۳۵ به پایان رسید.
در تیر ماه سال ۱۳۳۵ هجری – شمسی ساختمان کتابخانه با یک باب تالار مطالعه به طول ۵/۲۰ و عرض ۱۰ متر و مخزن کتاب در سه طبقه و سالن کوچک و مخصوص کودکان و همچنین تالار دیگری برای سخنرانی ها و اجتماعات فرهنگی با هزاران جلد کتاب خریداری شده و اهدایی مردم برای استفاده مراجعین، مورد بهره برداری قرار گرفت و با اسقبال وصف نشدنی آحاد مردم کتابخوان مواجه شد.
آنچه در تاسیس کتابخانه ملی تبریز حائز اهمیت است اعانات بیدریغ مردمی بویژه خیرین فرهنگ دوست این شهر و تکمیل کل ساختمان بدون کمترین هزینه های دولتی بوده است. به همین منظور کتابخانه فوق به کتابخانه ملی تبریز موسوم شد.
مجموع اعانات مردمی و هزینه های ساخت و تجهیز کتابخانه به این شرح است:
▪ اعانات جمع آوری شده ۹۵/۳۲۸۳۲۶۲ ریال
▪ هزینه ساختمان ۰۵/۲۹۱۴۲۳۳ ریال
▪ هزینه اموال و اثاث خریداری شده ۵۰/۵۰۸۰۱۰ ریال
▪ هزینه کتب خریداری شده ۵۰/۳۰۸۵۷ ریال
اولین اعضای شورای کتابخانه ملی تبریز در سال ۱۳۳۵ عبارت بودند از:
ـ استاندار (رئیس شورا)
ـ رئیس دانشگاه آذرآبادگان (تبریز)
ـ دادستان استان
ـ مدیر کل فرهنگ
ـ فرهنگ و هنر ( آموزش و پرورش)
ـ اوقاف
ـ شهردار تبریز
ـ رئیس کتابخانه ملی تبریز و آقایان اعلاباف
ـ اللهیاری
ـ حاج جواد برق لامع
ـ عبدالحسین پاکروخ
ـ حاج مسیب چاروقچی
ـ طهماسب دولتشاهی
ـ شیخ الاسلامی
ـ صدرائی
ـ تاریخ
ـ عبدالعلی کارنگ
ـ علی محسنی
ـ محمد مدرس
ـ علینقی موسوی
ـ رضا نخجوانی.
اولین اساسنامه کتابخانه ملی تبریز در ابتدای تاسیس کتابخانه تدوین و به مورد اجرا گذاشته شد. بر اساس مفاد این اساسنامه اعضای هیات مدیره توسط شورای کتابخانه تعیین و مشغول به کار شدند.
اعضای هیات مدیره عبارت بودند از:
۱) آقای علی دهقان (رئیس هیئت مدیره)
۲) آقای حاج محمد نخجوانی (نایب رئیس)
۳) آقای اسماعیل واعظ پور (منشی)
۴) آقای عبدالعلی کارنگ (منشی)
۵) آقای علی نقی موسوی (خزانه دار)
۶) آقای علی اصغر مدرس (عضو علی البدل)
۷) آقای مسیب چاروقچی (عضو علی البدل)
کتابخانه ملی تبریز به منظور جلب کمکهای موسسات بزرگ علمی در نقاط مختلف جهان اقدامات متعددی را به عمل آورد. و با مراکز مهم پخش کتاب جهان تماس و مکاتبه داشت. در همین راستا اداره فعالیت های فرهنگی یونسکو (سازمان علمی – فرهنگی ملل متحد) علاوه بر تعهد کمک های بیشتر در زمینه تهیه وسایل مورد نیاز کتابخانه ملی تبریز و جلب کمک های موسسات دیگر، این کتابخانه را به عنوان کتابخانه امانتدار یونسکو شناخت و حق استفاده از کلیه انتشارات یونسکو را به این کتابخانه اعطا کرد.
به منظور تنویر افکار عمومی و ترویج کتاب و کتابخوانی فعالیتهای متعددی در این کتابخانه انجام می شد. که از آن میان می توان به برنامه سخنرانی اندیشمندان و فرهیختگان در تالار اجتماعات کتابخانه، برگزاری نمایشگاههای کتاب، جشن کتاب و فعالیتهای دیگری از این دست اشاره کرد.
یکی از فعالیتهای عمده و قابل توجه کتابخانه ملی اهتمام هیئت مدیره برای تهیه و تدوین و طبع و انتشار نشریه کتابخانه ملی تبریز بود که موضوعاتی از قبیل معرفی نسخه های خطی، معرفی کتابخانه های آذربایجان، مقالات تحقیقی در موضوعات کتاب و کتابخوانی،معرفی مشاهیر و فرهیختگان، متن سخنرانی های انجام شده در محل کتابخانه، اخبار و رویدادهای کتابخانه و سایر موارد را در بر می گرفت. که اهتمام مرحوم عبدالعلی کارنگ در زمینه تدوین و انتشار این نشریه وزین قابل توجه و با اهمیت است.
آنچه در این میان شایان گفتن و تقدیر و سپاس فراوان همه فرهنگ دوستان تلقی می شود، اقدام شایسته و فرهنگی بزرگ برادران نخجوانی (حاج محمد و حاج حسین) در خصوص اهدای کتابخانه های بسیار نفیس شان است که از گوشه و کنار جهان خریداری و جمع آوری کرده بودند.
اهدای کتابخانه های مهم و معروف این دو برادر که هر دو بی تردید از فرهیختگان اهل قلم تبریز به شمار می آمدند به اهمیت این کتابخانه افزود و آنرا از جایگاه جهانی برخوردار ساخت. تعداد کتابهای خطی اهدایی حاج محمد نخجوانی به ۱۱۶۳ جلد و تعداد کتب چاپی (سنگی و سربی) اهدایی ایشان ۲۵۳۳ جلد و تعداد کتب خطی اهدایی حاج حسین نخجوانی ۸۳۶ جلد و تعداد کتب چاپی (سنگی و سربی) ایشان نیز ۲۰۴۳ جلد است که هم اکنون در کتابخانه مرکزی تبریز نگهداری می شوند.
عزیز دولت آبادی که از ادبا و شعرای برجسته آذربایجان محسوب می شود، نخستین رئیس کتابخانه ملی تبریز بود که به مدت یک سال در سال نخست تاسیس آن مدیریت و هدایت کتابخانه را بر عهده داشت. سپس مجید فرهنگ به انتخاب شورای کتابخانه ریاست کتابخانه را بر عهده گرفت. وی در بدو مسئولیتش برای طی دوره های کتابداری عازم ژنو شد و در اثنای این دوره، از کتابخانه های عمومی شهرهای برن، نوشاتل، زوریخ و پاریس دیدن کرد و در جریان شیوه کار و فعالیت و خدمان این کتابخانه ها قرار گرفت.
این سفر و دوره آموزشی برای کتابخانه نتایج پرباری داشت و زمینه مبادلات فرهنگی کتابخانه را با سایر کتابخانه های مهم و مراکز علمی و تحقیقاتی و فرهنگی و اهل قلم ایران و جهان فراهم ساخت وی تا سال ۱۳۴۶ در این مسئولیت حضور داشت تا آنرا به میر ودود سید یونسی سپرد. وی در دوره مسئولیتش از آنجایی که آشنایی خوب به اسناد و نسخ خطی داشت، شروع به فهرست نویسی کتب خطی اهدایی حاج محمد نخجوانی کرد. حاصل تلاش مجدانه وی یکی مجموعه سه جلدی بود که طبع و نشر شد و در اختیار محققان و علاقمندان قرارگرفت. وی در این فهرست ضمن تبیین مشخصات کامل کتب خطی از نقطه نظر تاریخی و جنس و نوع جلد و برگ و مرکب و ابعاد و موضوع و نویسنده و آغاز و انجام و ... راهنمای بسیار ارزشمندی را برای استفاده محققان فراهم آورده است.
پس از میر یونسی، غلامرضا طباطبایی مجد در سال ۱۳۵۷ به عنوان چهارمین رئیس کتابخانه ملی برگزیده شد. از اوایل سال ۱۳۵۷ موضوع تغییر و اصلاح اساسنامه کتابخانه در دستور کار شورا قرارگرفت. وطی جلساتی اساسنامه جدید تدوین شد و در تاریخ ۲۱/۱۰/۶۰ اساسنامه جدید به تصویب نهایی شورا رسید. کتابخانه ملی تبریز همچنین در تاریخ ۲۲/۱۰/۱۳۵۷ تحت شماره ۳ در اداره ثبت اسناد و املاک کشور به ثبت رسید.
در سال ۱۳۶۰ موضوع قرار گرفتن کتابخانه ملی در طرح توسعه مصلای بزرگ تبریز قوت گرفت، با تخریب ابنیه مجاور ضرورت انتقال کتب و منابع کتابخانه به منظور حفاظت و حراست بیشتر مطرح گردید و در سال ۱۳۶۱ کتابخانه کاملا تخریب شد و ساختمان واقع در باغ فجر در قبال آن به اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی واگذار و کتابها و منابع موجود به این ساختمان منتقل شد. و کتابخانه ملی به خدمات فرهنگی خود در مکان جدید تداوم بخشید.
در سال ۱۳۶۵ به بعد احداث یک کتابخانه وسیع با امکانات مناسب به عنوان کتابخانه مرکزی در سطح استانها در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مطرح شد و با توجه به سابقه پر افتخار تبریز در عرصه فعالیتهای کتابخانه ای کشور و با عنایت به تخریب کتابخانه ملی و عدم تناسب مکان جدید آن با نیازهای فضای کتابخانه ای، بزرگترین طرح کتابخانه مرکزی در سطح استانهای کشور به شهر تبریز اختصاص یافت و این طرح با زیر بنایی در حدود ۱۰ هزار متر مربع به عنوان پروژه ملی تصویب شد و به منظور اجرای طرح طمینی به مساحت ۵ هکتار در خیابان آزادی تقاطع لاله اختصاص یافت و از سال ۱۳۶۹ اجرای پروژه آغاز شد.
آقای غلامرضا طباطبایی مجد در سال ۱۳۷۴ مسئولیت کتابخانه را پس از حدود ۱۷ سال به آقای احمد طبری واگذار کرد. وی به مدت ۷ سال مسئولیت کتابخانه را عهده دار بود که با نایل آمدن به افتخار بازنشستگی در سال ۱۳۸۰ آنرا به محمد محمد پور سپرد.
از سال ۱۳۷۶ با ورود اطلاعات کتب موجود به رایانه امکان استفاده از رایانه در کتابخانه تحقق یافت. این کار سبب شد تا مراجعین به سادگی و سرعت بیشتری به منابع مورد نیاز خود و موضوعات مورد نظرشان دسترسی پیدا کنند.
در سال ۱۳۷۸ به دستور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی کلیه کتابخانه های ملی کشور به استثنای کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران تغییر نام یافته و به عنوان کتابخانه های مرکزی مراکز استانها شناخته شدند. کتابخانه ملی تبریز نیز از همان سال تحت نام کتابخانه مرکزی تبریز به فعالیت خود ادامه داد.
با اعلام اتمام عملیات اجرایی و ساختمان و تاسیسات کتابخانه جدید، این کتابخانه در ۲۸ تیر ۱۳۸۰ با حضور حجت الاسلام و المسلمین، مهدی کروبی رئیس مجلس شورای اسلامی، مهندس علی عبدالعلی زاده وزیر مسکن و شهر سازی، دکتر سبحان اللهی استاندار آذربایجان شرقی، نمایندگان مردم استان در مجلس شورای اسلامی و جمع زیادی از مسئولین کشوری و استانی و فرهیختگان استان افتتاح و مورد بهره برداری قرار گرفت. برای احداث و تجهیز این کتابخانه از منابع مالی دولتی معادل ۲۵ میلیارد ریال هزینه شده است.
با افتتاح این مجموعه عظیم که با مساحت بالغ بر ۱۰۰۰۰ مترمربع فضای فیزیکی و ۵۰ هزار مترمربع محوطه و فضای سبز به عنوان مهمترین طرح فرهنگی استان پس از پیروزی انقلاب اسلامی لقب گرفت، منابع موجود در کتابخانه مرکزی (ملی) واقع در باغ فجر (گلستان) شامل کتب خطی و چاپ سنگی، کتابهای چاپی فارسی و زبانهای دیگر، نشریات، میکروفیلم و ... به محل جدید کتابخانه انتقال یافت. بر اساس آمار اعلام شده، تعدا کتابهای موجود در کتابخانه حین انتقال ۵۵ هزار جلد بود که هم اینک تعداد آنها به بیش از ۱۴۰ هزار جلد می رسد.
اینک بنای جدید و عظیم کتابخانه مرکزی با ۵ مخزن بزرگ و با گنجایش بیش از ۸۰۰ هزار جلد کتاب و ۱۵۰ هزار نسخه نشریات ادواری مجلد، ۵ سالن مطالعه عادی و ویژه پژوهش و نشریات جاری بخش های خدمات رایانه ای و خدمات فنی و مرمت و صحافی و بخش اداری و پشتیبانی با تاسیسات و تجهیزات مدرن و سالن ویژه ارتباطات انفورماتیک و ... در خدمت دوستداران و علاقمندان به کتاب و کتابخوانی است. این کتابخانه هم اکنون دارای بیش از ۲۰۰ هزار قلم مواد کتابخانه ای شامل کتب خطی و نفیس، کتابهای چاپی به زبانهای مختلف، نشریات ادواری، میکروفیلم، اسناد خطی، عکس، اسلاید، CD، و... است که در حال گسترش است.
این کتابخانه که در صدد است تا ضمن تامین تجهیزات گسترده مورد نیاز خود و تکمیل ورود اطلاعات منابع موجود به رایانه امکان استفاده از فن آوری اطلاعات و ارتباطات ICT را فراهم آورد. از ابتدای فعالیت کتابخانه مرکزی تبریز در محل جدید محمد محمد پور به عنوان ششمین رئیس کتابخانه مرکزی (ملی) تبریز از سوی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزیده و مشغول به کار شد.
کتابخانه مرکزی تبریز با منابع بسیار نفیس و متعدد خود علاوه بر ارائه خدمات معتنابه به مراجعین و اعضا یکی از اهداف مهم بازدید مسئولین کشوری و میهمانان داخلی و خارجی و اندیشمندان و فرهیختگان می باشد.
این کتابخانه دارای سیستم های پیشرفته سرمایشی، گرمایشی و تهویه و تنظیم رطوبت، تلفن داخلی، سیستم اعلام و اطفای حریق هوشمند، اطفای صاعقه، برق شهری و اضطراری پرقدرت و شبکه داخلی رایانه ای و متصل به شبکه فیبر نوری می باشد.
محوطه و فضای سبز بسیار مفرح کتابخانه که ساختمان اصلی کتابخانه را همچون نگینی در میان گرفته است. دو سرسرای بزرگ در بدو ورود مراجعین فضای دلگشایی را فراروی مراجعین قرار می دهد. به منظور توسعه فعالیتهای کتابخانه ای و تامین منابع مورد نیاز و ایجاد ارتباط با کتابخانه های بزرگ جهان و مراکز علمی و تحقیقاتی و استفاده آحاد مردم از منابع کتابخانه و استفاده مناسب و کار آمد از فن آوری های ارتباطی، برنامه ها و فعالیتهای گسترده ای در حال طراحی و انجام می باشد.
به منظور ارتقای کمی و کیفی سطح فعالیت ها و خدمات کتابخانه در اواسط سال ۱۳۸۰، شورایی به انتخاب مدیر کل فرهنگ و ارشاد اسلامی (آقای رسول بشیری وند) تحت عنوان شورای علمی-فرهنگی کتابخانه، شروع به کار کرد.
این شورا موضوعات مربوط به کتابخانه و طرح های ارائه شده را مورد بحث و تبادل نظر قرار داده و روش های بهبود کیفیت خدمات، بهینه سازی روش ها و ساماندهی خدمات و امور جاری کتابخانه را بررسی می کند. این شورا هر دو هفته یکبار تشکیل جلسه می دهد. آئین نامه مربوط به فعالیت و وظایف این شورا در حال بررسی است.

منابع :
www.tabrizcentlib.ir
www.tabriz-info.com
گردآورنده :مهندس محمد شهرتی فر