میادین، عناصر فرهنگ ساز شهری

از چند دهه ی گذشته تا اکنون آگاهی های تازه ای در رابطه با منطقه های شهری پدید آمده و بار دیگرسرک­ها به عنوان فضایی برای زندگی و نه تنها محلی برای عبور و مرور وسائط نقلیه مطرح شده است مخصوصاً اهمیت طراحی مناسب عناصر منظر سرک که خصلت ویژه­اش را بدان باز می­گرداند در واقع تجهیزات سرک­ها در هویت بخشیدن به فضاهای شهری کمک مؤثری می­کنند که ساخت میادین از آن جمله است و شهرسازان از ساخت میادین علاوه بر کارکردهای فنی آن به دنبال تبدیل نمودن آنها به یک نهاد هویت­بخش در شهر خود هستند، هر عنصر شهری برای اینکه به یک عنصر هویت­ساز مبدل شود گذشته از زمان ، نیازمند پتانسیل قوی است تا بتواند سطح به عمق اذهان وارد شود یعنی حامل معانی و مفاهیمی از فرهنگ و تاریخ شهرها باشد که در طراحی میادین و نماد آن در درجه­ی نخست میزان هماهنگی آن با عناصر پیرامون و قدرت برقراری ارتباط با مخاطب ارجحیت دارد، نمادها نیازمند وقوع رویدادهای خاطره­انگیز فردی و جمعی در گستره حضور خود می­باشند برای مثال منار میوند در چهارراهی جاده­ی میوند کابل که در سال ۱۳۳۷ به صورت مدور و بالدار بنا شد یادآور قربانی­های دشت میوند در قندهار در نبرد با انگلیس می­باشد و یا طاق ظفر پغمان که در میدان چندل­بائی پغمان واقع شده که این طاق کمان­دار یادمان شهدای راه آزادی و یادگار پیروزی ملت افغانستان علیه استیلاگران انگلیسی است و یا میدان جهاد در هرات و چوک شهدا در قندهار ، در طراحی میادین با بهره­بردن از معماری قدیمی و نوین پیش­بینی فضای سبز مورد نیاز برای حضور شهروندان و گردشگران چه در داخل و چه در خارج تندیس با نماد میانی از دیگر عومل مهم ساخت میادین می­باشد.
به لحاظ توریستی نیز عناصر شهری به عنوان به یادماندنی­ترین خاطره از هر شهر در اذهان گردشگران به شمار می­روند که سرک­ها و میادین شهری در کنار تندیس­ها و ساختمان­ها و ترکیب­بندی شهر در صدر عناصر به یادماندنی قلمداد می­شود که در صورت برخوردار بودن از ویژگی­های خاص، توانایی جای گرفتن در خاطره­ی شهروندان و گردشگران را خواهد داشت. ویژگی­هایی که شاید بتوان آنها را از منظر یکی از رفتارشناس ان آمریکایی، زیبایی، هماهنگی، منطقی بودن و حجم عنوان کرد به عبارتی یادمان­های شهری، شناسنامه­های شهرها در مقابل دیدگان بیننده می­باشند و به نوعی بازتاب دهنده فرهنگ، آداب و رسوم و حتی شخصیت حاکم بر شهر، دقیقاً از همین روست که از زمان پیدایش شهرها بحث احداث عناصر، همواره در صدر قرار داشته است که رویکرد به این عناصر در طول تاریخ دستخوش تحولاتی بوده است که در یک تحلیل سطحی می­توان آنها را به چندین دسته تقسیم نمود برای نمونه اگر در اعصار تاریخ، کاخ­ها و معابد باشکوه هرچه بیشتر در مرکز شهر نمادهای فرهنگی- سیاسی شهرها به شمار می­رفتند در سال­های پس از انقلاب صنعتی ساخت میادین، تندیس­ها و ساختمان­های مدرن به عنوان عناصری هویت­ساز عرض اندام نمودند مانند طاق پیروزی در پاریس، ترافاگلار در لندن، نقش جهان در اصفهان، جوچه در پیونگ­یانگ و سنتواری در سنگاپور که هرکدام بخشی از تصویر شهرهای ذکر شده از جهان به شمار می­روند.
متأسفانه شهرهای افغانستان سیمای هدایت شده­ای ندارند برای نمونه کابل شهری است تابع معیارهای اقتصادی و سرمایه­ای و هیچ کس در صدد کنترل کیفی سیمای این شهر نمی­باشند، مناظر اکثر شهرهای بزرگ کشور نیز به جهتی که کابل طی کرده در حرکت است و هیچ تفاوتی بین مناظر شهری کشور وجود ندارد و اگر تفاوت­های اقلیمی نبود تمام شهرها دارای سیمای یکسان بودند و معماری امروز شخصیت جدیدی به جز اغتشاش و بی­نظمی به شهرها نداده است که برای جلوگیری از این اغتشاشات بصری و دور شدن سیمای شهر از هویت خویش تدابیری خاص لازم می­باشد که برای رسیدن به این هدف باید بدانیم که چگونه می­توان سیمای شهر را با گذشته و هویت شهروندان آن پیوند بزنیم و هنوز چه فضاهای ی در شهر حس تعلق شهروندان به شهر را افزایش می­دهد و همچنین مشکلات ترافیکی و ... را نیز برطرف می­نماید.
فضاهای شهری را شاید بتوان به دکوریشن خانه تشبیه نمود که در دید اول نظر هر بیننده­ای را به خود جلب می­کند و در مقابل آرامش و یا هر احساس ناخوشایندی دیگر را به فرد انتقال می­دهد، میادین شهری اگر خوب طراحی شود و نماد و تندیس در مرکز میادین با هویت و فرهنگ شهر همخوانی داشته باشد در این صورت شهر را بسیار زیبا و مناسب برای گردش و استراحت خواهد نمود از جمله نمادهایی که در میادین دنیا به عنوان نماد و عنصر فرهنگ­ساز نصب می­شوند مجسمه یا تندیس­هایی می­باشند، مجسمه­ی شهری حجمی سه بعدی و دارای فرم و بیان هنرمندانه است که از هر بعدی قابل نظاره و زیباست و هر ساله ده­ها مجسمه و اثر حجمی توسط شهرداری­ها در فضاهای شهری و در میادین کوچک و بزرگ نصب می­شود که این حرکت در صورتی که به خوبی هدایت شود می­تواند سهم مهمی در ارتقاء کیفیت این فضاها داشته باشد، تندیس­ها می­توانند نقش به سزایی در غنی ساختن فضاهای شهری از طریق بیان هنری داشته باشند و این امر به ویژه در میادین ی که نقطه­ی عطف شهر و کانون توجه شهروندان می­باشند از اهمیت بیشتری برخوردار است ، گر چه خلاقیت هنری هیچ تعریفی را بر نمی­تابد اما به طور کل می­توان گفت مجسمه­های شهری دارای حجمی سه بعدی و فرم و بیان هنرمندانه است که از جهات مختلف قابل نظاره می­باشد و کارکرد آن تزئین، هویت­بخشی و انتقال پیام به ناظر می­باشد و از مصالحی چون: سنگ، بتن، فلز، چوب، فایبرگلاس ساخته می­شود مجسمه­سازی شهرها کار مشترک مجسمه­سازان، طراحان منظر و مبلمان شهری، برنامه­ریزان و طراحان شهری است که با حمایت و هدایت مدیران شهری انجام می­پذیرد. نوع، شکل، اندازه و چگونگی تندیس و انتخاب مقیاس و مکان مناسب هدف از این همکاری است که بیشترین لذت بصری را برای ناظر به وجود بیاورد البته منظور از مجسمه تنها تندیس انسان­ها نیست بلکه آثار حجمی دارای هویت که در ارتقای کیفیت فضای شهر موثر باشد مانند، طاق­های یادمانی که برای گرامیداشت وقایع بزرگ تاریخی- نظامی و یا سربازان گمنام در جنگ ... ایجاد می­شود و ستون­های یادمانی که منشأ آن به شهرهای یونان باستان باز می­گردد و غالباً جهت گرامیداشت از یک شخص یا یک رویداد مهم تاریخی ساخته می­شوند ؛ در قدیم مجسمه­ی یک فرد مهم برفراز ستون­های بلند نصب می­شد که این ترکیب ، اهمیت بسیار زیاد فرد مورد نظر را منعکس می­ساخت اما از ستون­هایی که به تنهایی و بدون مجسمه به کار برده می­شوند ستون­های هرمی شکل هستند که منشأ مصری دارند که برای مصریان باستان نمادی مذهبی به شمار می­آمد، این ستون­ها برای نشان دادن مرکز و نمادی از هندسه گرایی نظم و قدرت بود، ستون­ها برای بیان ثبات، پایداری و همبستگی نیز به کار می­رفتند و گاهی نمادی از آغاز عصری جدید بودند . ساعت­های تزئینی از عناصری هستند که زینت­بخش بسیاری از میادین می­باشند در که اشکال متنوعی طراحی می­شوند که یک ی از آنها برج ساعت است، ساعت­ها اثر قوی بر چشم، فکر و ذهن رهگذر دارند و اگر به دقت مکان­یابی و با حساسیت جایگاه آن طراحی شوند نشانه­ی قوی در شهر محسوب می­شوند و تأثیر بصری قوی خواهند گذاشت که این اثر حجمی فرم باستانی ندارد و در قرن­های اخیر به کار رفته است.
از دیگر موضوعاتی که دستمایه­ی ساخت مجسمه­های شهری می­شوند به طور عمده در مقولات زیر قابل طبقه­بندی می­باشند:
۱) مشاهیر و شخصیت­های تاریخی، فرهنگی، ادبی، هنری، سیاسی، علمی و ... که در میادین شهرهای کشور می­توان از آنها استفاده نمود مخصوصاً در میادین زادگاه این شخصیت­ها همچون ابن سینا، رابعه­ی بلخی و ابوشکور بلخی در میادین بلخ و مزار شریف ؛ تندیس مولانا جامی، خواجه عبدالله انصاری، امام فخر رازی و واعظی کاشفی در میادین هرات ؛ تندیس ظهیرالدین فاریابی در میادین شهر میمنه ؛ ابو نصر فراهی در شهر فراه ؛ سید جمال­الدین اسدآبادی در شهر اسدآباد کنر ؛ تندیس سنایی غزنوی، ملافیض­محمد کاتب، ابوریحان بیرونی و سلطان محمود غزنوی در غزنه ؛ تندیس ابوسعد سج ز ی، ابوسلیمان سج ز ی، ابوحاتم سجزی، ابوداوود، ابوجعفر بابویه سیستانی، یعقوب لیث و عمر لیث در شهر زرنج نمیروز، تندیس مخفی بدخشی و ناصر خسرو در شهر فیض ­ آباد ؛ تندیس حنظله­ی بادغیسی در شهر قلعه نو و ... .
۲) مبارزان، دلاوران، شهدا مانند ساخت تندیس­های میرویس­خان هوتکی و ملالی در شهر قندهار تندیس شیرین هزاره و میر یزدان­بخش در بامیان ؛ ابومسلم خراسانی در شهر سرپل ؛ طاهر فوشنجی در هرات و ... .
۳) روایت­ها و شخصیت­های اسطوره­ای همچون مبارزه کاوه­ی آهنگر با ضحاک ماردوش، رستم با دیو سفید، گرشاسب و اژدها
۴) موجودات اسطوره­ای همچون دراماگون، سیمرغ و ... .
۵) مضامین مذهبی مانند توحید، نماز، اذان و ... .
۶) مضامین مذهبی- سیاسی همچون جهاد، شهادت، جانباز، مقاومت و ... .
۷) یادمان­های تاریخی- سیاسی- ورزشی- عمرانی همچون بزکشی- پهلوانی، کورش، تیراندازی، نیزه­زنی، چوگان، اسب دوانی و ... .
۸) مضامین عاطفی یا احساس مثل مجسمه­ی مادر، معلم و ... .
۹) مضامین اقتصادی و معیشتی که معرف شیوه­ی تولید باشند مانند مجسمه­ی چوپان، ماهیگیر، شکارچی و ... .
۱۰) تولیدات عمده شهر و منطقه مثل ساخت مجسمه­ی پسته در بادغیس، نماد خربزه درشهرهای شمالی، نماد انار در میادین قندهار و انگور در هرات و زیتون و نارنج در جلال­آباد و ... .
۱۱) مضامین طبیعی و اقلیمی که معرف طبیعت یا حیوانات وِیژه­ی منطقه می­باشند همچون مجسمه­ی گوسفند قره­قل، مجسمه­ی قوچ مارکوپولو، بز مارخور،کبک دری، کلنگ سفید، قاز حسینی و ... .
۱۲) مضامین سنتی و فرهنگی که شیوه­های زندگی عادات فرهنگی، نحوه­ی تغذیه و آشامیدنی­های مورد علاقه را بازگو کند مانند چاینک و گیلاس
۱۳) مضامین عملکردی نظیر مجسمه­هایی که معرف عملکرد مکان هستند همچون ساخت یک مجسمه­ی کوهنورد در بدخشان و ... .
۱۴) پیام­ها و مفاهیم انتزاعی یا واقعی فرهنگی اجتماعی مانند تنهایی انسان، آزادی، همبستگی، رنج، فقر بی­خانمانی، انحطاط، پرواز، شکوفایی، تلاش و ... .
نقش­ها و کارکردهای تندیس­ها شامل:
۱) تقویت حس مکان و القاء روحیه­ی خاص در فضا که در صورت هماهنگی مجسمه با محیط و تقویت انسجام بصری محیط پیرامون، شهروندان احساس رضایت و آرامش بیشتر می­کنند و حس مکان تقویت می­شود.
۲) تعریف و هویت­بخشی به فضاهای شهری
۳) ارتقای کیفیت و ایجاد سر زندگی به فضاهای شهری چرا که فضای خالی از هنر هیچ جذابیتی ندارد، فقدان جذابیت از کیفیت فضا می­کاهد.
۴) ارتقای آگاهی­های عمومی و معرفی نمادها و ارزش­های فرهنگی
۵. معرفی عملکرد و روحیه­ی میدان یا محدوده­ی پیرامون آن و تداعی عملکرد تاریخی و فرهنگی آن ، چرا که بسیاری از میادین محل وقوع حوادث تاریخی منحصر به فرد هستند و مجسمه­ای با همان نماد می­تواند تداعی­گر این واقعه تا سال­ها بعد باشد و عملکرد میدان نیز به وسیله همان مجسمه بیان می­شود.
۶) تعریف مرکز ثقل و نقطه­ی تمرکز میدان چرا که مجسمه در مرکز میدان از هر دو طرف دیده و درک می­شود و حس مرکزیت را تقویت نموده نوعی نظم بصری به وجود می­آ­ورد.
۷) ایجاد یک نشانه­ی شهری مخصوصاً اگر اندازه­ی آن بزرگ باشد می­تواند در سطح محله، منطقه و شهر مطرح شود.
۸) ایجاد انگیزه­ای برای زیباسازی محیط توسط شهروندان یعنی نصب مجسمه­ای مطلوب در میدانی زیبا باعث می­شود که ساکنان اطراف میدان برای بالابردن سطح کیفیت محیط پیرامونشان اقداماتی انجام دهند.
۹) مکان­یابی چرا که تداعی کننده­ی یک فضای به خصوص می­باشد.
۱۰) تناسب بخشی به نام میدان، چرا که میدان می­تواند طوری طراحی شود که نام میدان را در اذهان بینندگان تثبیت کند مثلاً نمادی از گل.
۱۱) معرفی سبک­ها و سنت­های هنری که می­تواند بر سواد هنری و بصری مردم بیفزاید.
به این ترتیب مشاهده می­کنیم که نگاهی نوین، عالمانه و جامع به مقوله شهرسازی درکنار سایر مزایا باعث ارتقاء کیفیت عناصر فرهنگ­ساز شهری خواهد شد و خاطره­ای فراموش نشدنی را در ذهن گردشگران و توریست­هایی که برای بار اول وارد شهر می­شوند به جا خواهد گذاشت و آنها بدون مطالعه­ی کتاب یا تحقیق در رابطه با شهر با دیدن تندیس­ها و نمادها ، برداشتی کلی و شیوا از فرهنگ و سنت و تاریخ شهر مورد نظر به دست می­آورند.

محمدعظیم عظیمی

منبع : پیمان ملی