اوقات فراغت فرصت هایی از جنس طلا

تا چند روز دیگر تابستان گرم از راه می رسد و باز همان بحث داغ اوقات فراغت دهان به دهان بین همه می چرخد و آن قدر مهم می شود که بسیاری از بچه ها مجبور می شوند سیر تا پیاز تابستان خود را در قالب یک انشا به ارزش ۹۰ روز برای معلم سال تحصیلی جدید مشق کنند، اما این اوقات که به عده بسیاری فقط در خواب خلاصه می شود چقدر مهم است که تمام فکر و ذهنمان می شود انشای" اوقات فراغت تابستانتان را چگونه گذراندید؟"
فراغت در لغت به معنای آسودگی و آسایش است اما از نظر اصطلاحی و از دیدگاه جامعه شناسان اوقات فراغت به زمان هایی اطلاق می شود که افراد کار ضروری برای انجام ندارند و معمولاً در این مواقع تمایل به انجام فعالیت های فرح بخش و نشاط آور
بر اساس سلیقه، نیازهای روحی، سن و توان مالی بیشتر می شود.
دومازیه، جامعه شناس فرانسوی و مؤلف کتاب به‏سوی تمدن فراغت، معتقد است: فعالیت‏های اوقات فراغت (فوق برنامه)، مجموعه فعالیت‏هایی است که شخص، پس از رهایی از تعهدات و تکالیف شغلی، خانوادگی و اجتماعی، با میل و اشتیاق به آن می‏پردازد و هدفش استراحت، تفریح، توسعه دانش، به کمال رساندن شخصیت خویش، به ظهور رساندن استعدادها و خلاقیت‏ها، و سرانجام، مشارکت آزادانه در اجتماع است.
کن براون جامعه شناس، اضافه می‏کند که وقت فراغت صرفاً وقتی نیست که صرف کار نشود.
بلکه فعالیت‏هایی مانند مسافرت برای کار، مراقبت شخصی، کارهای خانه، خرید، مراقبت از بچه و خوابیدن، همه از امور ضروری‏اند که اکثر جامعه شناسان، آنها را به عنوان "فراغت" نمی‏شناسند.
بر اساس پژوهشی که در آمریکا انجام شده است، بین سال های ۱۸۹۰ تا ۱۹۵۹، میانگین ساعات کار مردم، که در سال ۱۸۹۰ بالغ بر ۱۰۰ ساعت کار در هفته بوده، در سال ۱۹۵۹ به ۶۰ ساعت کاهش یافته، که در سال های اخیر از این مقدار نیز کاسته شده است. این کاهش ساعات کار و افزایش اوقات فراغت، لزوم توجه به این اوقات را آشکار می سازد. بنابراین فقط نمی توان اوقات فراغت را در روزهای تابستانی خلاصه کرد.
● اوقات فراغت از دیروز تا...
فراغت در فرهنگ های گوناگون جایگاه مختلفی دارد و در تعریف آن، اختلاف آرا مشاهده می شود. پاره ای، آن را آزادی از کار می دانند. در صورتی که برخی آن را نوعی عامل و ابزار کنترل اجتماعی تلقی کرده اند. برخی نیز آن را زمانی غیر از بیکاری می دانند. از تمام این نظرها می توان استنباط کرد که زمان فراغت زمانی است که فرد با توجه به علاقه شخصی و قابلیت خود سپری می کند. افلاطون در مدینه فاضله برای گذراندن اوقات فراغت تاکید زیادی بر موسیقی و ورزش دارد. اگوست کنت معتقد است اوقات فراغت لحظات امکان توسعه و پیشرفت انسان است. انگلس پیشنهاد می کند که از ساعت های کار کاسته شود، تا اینکه به حد کافی، زمان آزاد برای شرکت در امور اجتماعی و عمومی باقی بماند...
ایرانیان، به عنوان ملتی که دارای عظیم‏ترین و کهن‏ترین تمدن‏های بشری هستند، از دیرباز به اوقات فراغت و چگونه سپری کردن آن، پرداخته‏اند و استعدادها و خلاقیت‏های خود را به عرصه ظهور رسانده‏اند. کتاب‏های شعر را سینه به سینه انتقال می‏دادند. با خط خوش، چند بیتی بر تن پوست و بعدها بر کاغذ می‏نگاشتند. به دل کوه و کوهسار پناه می‏بردند، با هم مشاعره می کردند...
با ورود اسلام و پذیرش دین جدید از سوی ایرانیان، تحو لات ویژه‏ای در نگرش به اوقات فراغت و سپری کردن آن به وجود آمد. به این معنا که هر قدر شناخت فرد از جهان، انسان، زندگی و ابعاد آن وسیع‏تر و عمیق‏تر می شد، فرد با دید جامع‏تر و کامل‏تری به ارزش و اهمیت وقت و عمر می نگریست و هر لحظه از عمر ارزش والایی برای انسان داشت.
بعد از گذشت قرن ها از آن زمان اوقات فراغت اهمیتش کمتر نشده که بیشتر هم شده است. به دلیل تفاوت هایی که در ایران از منظر زندگی شهری و روستایی وجود دارد به تناسب آن نگاه به اوقات فراغت هم تغییر کرده است. مثلاً بیشتر زنان روستایی در ایران، در اوقات فراغت خود به اموری مشغول‏اند که به طور مستقیم یا غیرمستقیم، در میزان درآمد خانوار، تاثیر مثبت و به‏سزایی دارد. از آن جمله باید به نوغان‏داری (پرورش کرم ابریشم) در شمال، چیدن بامیه در غرب کشور و بافتن سیاه چادر در میان ایلات و عشایر اشاره کرد. اما در یک جایی به نام پایتخت به دلیل مشغله زیاد کاری و زندگی شهرنشینی اوقات فراغت برای بزرگترها در استراحت، دو صفحه کتاب خواندن و یک گشت دورتا دور شهر خلاصه می شود.
اما برای جوان تر ها که طبق آمار حدود ۷۰ درصد جامعه ایران را تشکیل می دهند نوع گذران اوقات فراغت بسیار متفاوت از دیگران تلقی می شود. براساس تحقیقات انجام شده شیوه گذراندن اوقات فراغت جوانان ایرانی بیشتر شیوه فردی غیرفعال همچون تماشای تلویزیون است ؛ به گونه ای که تماشای تلویزیون با ۸۲ درصد بیشترین سهم را در گذراندن اوقات فراغت جوانان داشته که داشتن روحیه انزواطلبی، خستگی ودغدغه ها از عوامل گرایش جوانان به گذراندن اوقات فراغت به شیوه فردی غیرفعال است.از سوی دیگر ۷۵ درصد جوانان در اوقات فراغت خود تماشای ویدیو و سی دی فیلم های سینمایی و موسیقی را به سایر برنامه ها ترجیح می دهند .
یکی از پدیده های انکارناپذیر در زمینه اوقات فراغت در ایران گسترش روزافزون کاربرد اینترنت است. در بین کشورهای خاورمیانه کشور ما یکی از بالاترین نرخ های رشد کاربرد اینترنت را دارد. طبق بررسی های انجام شده جوانان ایرانی ترجیح می دهند زمان زیادی را برای گشتن در اینترنت سپری کنند. طبق آمارحدود ۷۲ درصد از آنها فقط برای چت کردن به اینترنت وصل می شوند.
● اوقات فراغت انعکاس فرهنگ جامعه
اوقات فراغت به عنوان یک پدیده فرهنگی- اجتماعی که در ابعاد مختلف اقتصادی- سیاسی و غیره نیز مؤثر است موضوع مشترک بین تمام اقشار جامعه است. ویژگی های نهفته در اوقات فراغت عاملی است که از یک سو مورد توجه و عنایت دست اندرکاران تعلیم و تربیت و مسئولان امور فرهنگی و از طرف دیگر روانشناسان و جامعه شناسان قرار می گیرد. بطوری که بسیاری از کارشناسان معتقدند اوقات فراغت آیینه تمام نمای فرهنگ یک جامعه است.این اوقات فراغت در جامعه جدید در جایگاه زیربنای صنعت، فرهنگ و هنر نشسته است. در این معنا بخش مهمی از تولید فرهنگ ( در هر قالبی از آن) کاملاً وابسته به پدیده فراغت و اوقات فراغت شده است.
سعید دانایی جامعه شناس معتقد است: لحظه لحظه اوقات فراغت امروزه از چنان اهمیتی برخوردار است که می تواند جزئی از فرهنگ یک جامعه تلقی شود. به این معنی که چگونگی گذراندن اوقات فراغت افراد یک جامعه تا حد بسیاری معرف ویژگی های فرهنگی و میزان توسعه یافتگی آن جامعه است. بنابراین اگر طرح و نقشه زندگی و کار جوانان با فعالیت هایی که برای اوقات فراغت تنظیم می شود، مغایرت داشته باشد یا در نقطه مقابل هنجارهای اجتماع قرار بگیرد اوقات فراغت به یک مشکل اجتماعی مبدل خواهد شد.
نکته دیگری که در فرهنگ زمان های فراغت هنوز جا نیفتاده است آزادی انتخاب و نوع فعالیت است.در بسیاری موارد این والدین هستند که برای فرزندان خود تعیین تکلیف می کنند. بسیاری از والدین به تصور این که باید وقت فرزندان خود را حتماً پر کنند، بدون توجه به علایق آنها، کلاس های مختلف درسی، هنری، ورزشی، اردو و .... را برای آنها تجویز و فرزندانشان را ملزم به شرکت در آنها می کنند که این خود باعث عدم استقبال جوانان می شود. این در حالیست که اگر این زمان زیر سلطه و عقیده افراد دیگری غیر از خود فرد باشد، دیگر فراغت محسوب نمی شود؛ چراکه به عقیده کارشناسان، هدف اصلی در فراغت گزینش فعالیت هایی است که فرد دوست دارد آنها را انجام دهد و یا فرصت های پیش روی خود را، خود انتخاب کند و چگونه، با چه ترکیبی و با چه محتوایی فراغت خود را بگذراند و از این طریق خود را بیافریند.
بنابراین مساله انتخاب شخصی برای این زمان با هویت یابی منتسب بدان، به دور از جنبه ها و محتواهای آموزش رسمی و... که صورت می گیرد ،گره می خورد.
از سوی دیگر لحظه های فراغت برای افراد و به خصوص جوانان هم می تواند سازنده و مفید باشد و هم مخرب و ویرانگر. به طوری که بررسی های به عمل آمده نشان می دهد یکی از عوامل بزهکاری های نوجوانان و جوانان استفاده ناصحیح از اوقات فراغت است. این گروه از افراد بنابر اقتضای سن و ویژگی های جسمی - روانی می خواهند اساس موجود را درهم بریزند و دنیایی مطابق میل و سلیقه خود بنا کنند. مثلاً در اغلب مناطق شهری به ویژه در شهرهای بزرگ، خیابان گردی و رفتن به پارک ها و مجموعه های تفریحی به عنوان یکی از راه های گذراندن اوقات فراغت است که با توجه به ویژگی های سیل عظیم افرادی که در یکجا مثل ورزشگاه جمع شده اند در هر لحظه می توان انتظار داشت که هیجانات انباشته آنان تخلیه شده و زمینه بروز هرگونه حادثه یا فعالیت مهار نشدنی فراهم شود.
دانایی معتقد است: افراد در فصل فراغت به جذب شدن در گروه های دوستی و همسالان علاقه خاصی نشان می دهند. بنابراین الگوبرداری های نادرست از جمله آسیب های اجتماعی اوقات فراغت محسوب می شود که در این گونه موارد نظارت تربیتی خانواده ها باید فوری باشد. سهل انگاری در این قضیه می تواند زمینه روانه شدن آنان به سوی مشکلات بلند مدت نظیر اعتیاد و جذب شدن به سمت گروه های منحرف را فراهم سازد.
● برنامه ریزی برای طیف رنگین کمانی جوانان
کشور ما در ردیف جوان ترین کشورهای دنیا با میانگین سنی ۱۶ سال قراردارد، بنابراین آمار برنامه ریزی برای این طیف عظیم با سلایق و انتظارات بسیار متنوع کار دشواری است. اما طبق نظر کارشناسان هدایت و ایجاد امکانات برای غنی سازی اوقات فراغت می تواند در شکل گیری شخصیت و هویت آنان، بروز استعداد ها و سازندگی جامعه ایرانی و اسلامی نقش به سزایی داشته باشد.
هم اکنون به طور متوسط سالانه ۲۰ میلیارد ساعت اوقات فراغت دانش آموزان کشور هدر می رود. این هدر رفتن زمان در حالی است که براساس یافته های بدست آمده در حال حاضر حداقل ۲۰ تا ۳۰ هزار نفر پسر ۱۱ تا ۲۱ ساله ساعت بیکاری را در مراکز گیم نت می گذرانند و یا اینکه ترجیح می دهند از رسانه های صوتی و تصویری استفاده کنند (قبلاً اشاره شد) در صورتی که بهره برداری از اوقات فراغت از طریق رسانه های صوتی و تصویری مانع تقویت خلاقیت و آفرینندگی درافراد است و ممکن است نوعی از خود بیگانگی را به همراه بیاورد چرا که اوقات فراغت زمانی است که فرد در آن با بازنگهداری خود از انجام کار موجب تقویت قوای روحی خود می شود. در غیر این حالت سستی ایجاد شده و نشاط و شادابی فرد را خواهد گرفت.
به اعتقاد بسیاری اکثر برنامه های ارائه شده در سال های گذشته دارای بار مالی برای خانواده ها بوده چنانچه عمده خانواده ها توان مالی برای ساماندهی و نظم بخشیدن اوقات فراغت جوانان در میان اعضای خانواده را ندارند و نمی توانند برای سفرهای فصلی، سالانه یا آخر هفته برنامه ریزی اقتصادی داشته باشند به ناچار جوان ها خیلی زود جذب گروه همسالان می شوند و اوقات فراغت شان را بیرون از فضای خانواده و با دوستان سپری می کنندو ...
بر همین اساس محمدرضا قدس، دبیر ستاد ملی ساماندهی امور جوانان چند روز قبل از اختصاص ۱۲۵ میلیارد تومان اعتبار از سوی ۹ دستگاه عضو ستاد برای برنامه های اوقات فراغت جوانان در سال ۸۷ خبر داده و گفته بود: درمجموع تعداد برنامه های ارائه شده ۴۲۶ برنامه است که ۵۰ میلیارد تومان بودجه حمایتی از سوی این دستگاه ها پیشنهاد شده است.
فهرست اقدامات اجرایی اوقات فراغت از سوی وزارتخانه های آموزش و پرورش، علوم، تحقیقات وفناوری، بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، سازمان تبلیغات اسلامی، جمعیت هلال احمر، جهاد دانشگاهی، کمیته امداد امام خمینی(ره)، سازمان حفاظت از محیط زیست و معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبری ریاست جمهوری بوده است. از دیگر سو غنی سازی و پربارکردن اوقات فراغت برای پیشگیری از گرایش جوانان و نوجوانان به سمت قاچاق و مصرف موادمخدر امری بوده که در چند سال اخیر توسط کارشناسان گوشزد شده است. چرا که بسیاری اعتقاد دارند اوقات فراغت در کشور ما تنها به مباحث ورزشی و امور فرهنگی و تماشای تلویزیون منحصر شده است. به نظر می رسد توصیه های کارشناسان بالاخره به کار گرفته شد. چرا که امسال طرحی قرار است عملی شود تا جوانان نسبت به برنامه های تابستانی با توجه به مقتضیات نظر بدهند. دکتر علی اکبر عصارنیا معاون فرهنگی، اجتماعی سازمان ملی جوانان چند روز قبل اعلام کرد: نمایشگاهی با محوریت اطلاع رسانی برنامه های مرتبط با اوقات فراغت جوانان در تابستان سال جاری برگزار می شود و امکان داوری کمی و کیفی برنامه های فراغتی دستگاه های اجرایی را از سوی مخاطبان جوان فراهم می کند.
وی افزود: بر این اساس می توان غرفه های ویژه ای را با موضوعات اردوهای جهادی، گردشگری (سیاحتی، علمی، زیارتی)، ورزش، کتابخوانی، مهارت آموزی در ابعاد فنی و حرفه ای، هنری و مهارت های زندگی، محیط مجازی و رسانه، گفت وگوی جوانان، اختراعات و ابتکارات جوانان و برنامه های فرهنگی و هنری با تاکید بر آگاهی دینی مبتنی بر قرآن و عترت راه اندازی کرد. میزان خلاقیت و نوآوری در اجرای برنامه، پراکندگی جغرافیایی تحت پوشش، میزان هماهنگی با دستگاه های متولی و ارگان های ذیربط، اجرای برنامه های پرمخاطب، متنوع و جذاب، بهره گیری از ظرفیت سازمان های مردم نهاد و اطلاع رسانی و تبلیغات بهینه و بهنگام از جمله شاخص های ارزیابی کیفی برنامه های اوقات فراغت مطرح شده است.
به زعم بسیاری از جمله عواملی که باعث شده تا بخش عمده ای از جوانان نتوانند از امکانات استفاده کنند کمبود امکانات نیست بلکه منابع و امکاناتی است که هنوز سازماندهی نشده و متفرق است که با توجه به تصمیمات مسئولان در سال ۸۷، جوانان انتظار دارند اوقات فراغتشان (البته نه فقط در تابستان) پربارتر از همیشه باشد.

مریم یارقلی

منبع : هفته نامه آتیه