آسیب‌شناسی پژوهش‌های سلامت

در مراکز دانشگاهی ما هنوز هم به تحقیق به‌عنوان ابزاری برای کسب پرستیژ و ارتقای علمی نگاه می‌شود. اعضای جامعه علمی کشور، تحقیق را یک امر ضروری نمی‌بینند. بارها دیده شده است که اساتید به بهانه گرفتاری در عرصه‌های خدمت و یا آموزش، از انجام کارهای پژوهشی سرباز می‌زنند. در حالی که تحقیق در خدمت آموزش و درمان است.
● مشارکت مصرف کنندگان نتایج پژوهش
متاسفانه تحقیقات ما به جای آنکه به حل مسایل منجر شوند، به بیان مساله منتهی می‌شوند. این رویکرد در مقالاتی که منتشر می‌شوند یا در کنگره‌هایی که برگزار می‌شوند هم دیده می‌شود. به همین لحاظ اطلاعات تئوری ما بسیار خوب است و مسایل و مشکلات مملکت را بسیار خوب تجزیه و تحلیل می‌کنیم ولی غالبا در همین نقطه متوقف می‌شویم. متاسفانه تحقیقات ما در حدی نیستند که در پایان آن بتوانیم مساله را حل شده ببینیم.علت این موضوع آن است که وقتی کار تحقیقاتی را تعریف می‌کنیم، استفاده‌کنندگان از نتیجه تحقیق را درگیر کار تحقیقاتی نمی‌کنیم. به عنوان مثال اگر قرار است که نتیجه تحقیق به یک سیاست صحیح در زمینه سلامت منجر شود باید کسانی که در آینده مسوول سیاست‌گذاری در این عرصه و انجام این سیاست هستند از روز اول درگیر کار تحقیقاتی شوند. به نظر من ما یا کمتر به اصل مشارکت استفاده‌کنندگان نتایج پژوهش در کارهای تحقیقاتی اعتقاد داریم یا اگر اعتقاد داریم هم به آن عمل نمی‌کنیم.
● جامع‌نگری و کار گروهی
متاسفانه در پژوهش‌های کشور، نگاه سیستمیک به مسایل وجود ندارد. به عبارت دیگر یک مساله را به طور کامل و جامع نگاه نمی‌کنیم. به عنوان مثال در زمینه مساله «ارجاع در کشور» اگر به ترتیب مباحث آن را با نظم خاص بررسی کنیم درنهایت به نتیجه خواهیم رسید. اما وقتی هر پژوهشگری با هر نگاهی که بخواهد، قسمتی از مساله را حل کند، در پایان کار وقتی نتایج کارهای جداگانه‌ای که انجام شده است را در کنار هم قرار می‌دهیم می‌بینیم که مساله حل نشده و هنوز سوال اصلی بی‌پاسخ مانده است. بنابراین انتظار می‌رود که در انجام کارهای تحقیقاتی، جامع‌نگری، انجام کارها به صورت گروهی، تداوم داشتن و پایداری در حل مساله محوریت داشته باشند.
● حرکت بر بردار اولویت‌ها
موضوعات پژوهشی دارای ساختاری که اولویت‌ها را مشخص کند، نیست. هر محققی براساس علاقه‌ خود از بین موضوعات پژوهشی مختلف، یکی را انتخاب می‌کند و روی آن تحقیق می‌کند. در حالی که در عرصه پژوهش باید جایی را تعیین کنیم تا اولویت‌ها را تعیین کند و مراکز تحقیقاتی کشور را به حرکت در راستای اولویت‌های ملی هدایت کند. راه‌حل این موضوع آن است که در سطح کشور ارگان‌های ملی در این زمینه داشته باشیم. درست مانند شورای عالی تحقیقات و فناوری که در آنجا می‌توانیم اولویت‌های ملی پژوهشی را تعیین کنیم. در استان‌ها هم می‌توانیم کمیته‌هایی داشته باشیم که همه افرادی که به نوعی با تحقیقات درگیر هستند را گرد هم آوریم. این کمیته‌ها باید با روش‌های علمی، اولویت‌های پژوهشی را استخراج کنند. خلاصه آنکه پژوهش‌ها روی بردار اولویت‌های ملی حرکت نمی‌کنند.
● پژوهش، دور از هیاهوی رسانه‌ای
متاسفانه رویکردی که بسیار شایع شده است، عجین ساختن تحقیقات با تبلیغات است. به دلیل علاقه‌ای که افراد برای بیشتر مطرح شدن موضوعات پژوهشی یا جالب بودن موضوع برای عموم دارند یا برای آنکه بتوانند به وسیله مقاله جایگاهی در سطوح بین‌المللی به دست بیاورند، بیشتر سراغ موضوعاتی می‌روند که بار تبلیغاتی مناسبی داشته باشند. این رغبت باعث شده که محققان ما به جای استفاده موثر از تکنولوژی‌های موجود، رغبت بیشتری به کشف تکنولوژی‌های جدید داشته باشند.باید توجه داشته باشیم که همان قدر که دستیابی به یک تکنولوژی جدید و پیشرفته حائز اهمیت است،‌ استفاده از فناوری‌های قدیمی برای حل مشکلات کشور هم از اهمیت خاص خود برخوردار است و باید مورد تقدیر قرار بگیرد. به همین لحاظ نباید دهن پر کن بودن عناوین مقالات یا نام مجلاتی که نتایج پژوهش‌ها در آن به چاپ می‌رسد برای ما به ارزش تبدیل شود بلکه آن پژوهش‌هایی باید برای ما ارزشمند تلقی شوند که مشکلات کشور را حل می‌کنند.
● ادغام تحقیق در آموزش و درمان
در مراکز دانشگاهی ما هنوز هم به تحقیق به عنوان ابزاری برای کسب پرستیژ و ارتقای علمی نگاه می‌شود. اعضای جامعه علمی کشور تحقیق را یک امر ضروری نمی‌بینند. بارها دیده شده است که اساتید به بهانه گرفتاری در عرصه‌های خدمت و یا آموزش از انجام کارهای پژوهشی سرباز می‌زنند. در حالی که تحقیق در خدمت آموزش و درمان است. باید اعضای جامعه پزشکی به این موضوع توجه داشته باشند که تحقیق می‌کنیم که بتوانیم بهتر تدریس کنیم. تحقیق می‌کنیم که بتوانیم بهتر درمان کنیم. متاسفانه به دلیل قائل بودن یک ذهنیت مجرد برای پژوهش، نتایج تحقیقات ما وارد عرصه‌های آموزش و درمان نمی‌شوند و با وجود چاپ تعداد فراوانی از مقالات تغییری در شیوه‌‌های آموزشی- درمانی ما دیده نمی‌شود.
● تحقیق در همه سطوح نظام سلامت
امروزه دیدگاه رایج آن است که محقق باید از یک گروه خاص از تحصیل‌کرده‌های جامعه باشد. در حالی که ضمن آنکه تحقیق از ویژگی‌های دانشگاهیان و اعضای هیات علمی دانشگاه‌ها است نباید آن را محدود به این گروه بدانیم.
تحقیق باید یک امر همگانی باشد و باید اجازه دهیم که همه اجازه تحقیق داشته باشند. به عنوان مثال یک بهورز هم باید به محیط اطرافش با دید نقادانه نگاه کند و برای حل مشکلات آن پژوهش کند. پس برای همه‌گیر شدن پژوهش باید پژوهش را در همه سطوح نظام سلامت گسترش دهیم.
● مشخص کردن موارد مصرف پژوهش
در حال حاضر در انتهای پروپوزال‌های تحقیقاتی، انتشار مقاله مدنظر قرار می‌گیرد. در حالی که باید در پایان پروپوزال مقوله‌ای داشته باشیم تحت عنوان «موارد مصرف پژوهش». پژوهشگر باید در این قسمت معین کند که نتیجه پژوهش در کجا استفاده می‌شود. این امر میسر نمی‌شود مگر آنکه در مدیریت پروژه‌های تحقیقاتی بازنگری کنیم و از همان گام‌های ابتدایی، مصرف‌کنندگان را در امر پژوهش دخیل کنیم تا هم مصرف‌کنندگان ما را هدایت کنند تا در فضای عملی گام برداریم و هم اینکه آنها نسبت به نتیجه پروژه احساس مالکیت کنند و از نتیجه آن استفاده کنند.
● پرهیز از تحقیقات القا شده
گاهی اوقات عوامل دیگری غیر از نیازهای بومی جامعه، باعث شکل‌گیری یک موضوع تحقیقاتی می‌شود. برای مثال سازمان‌های بین‌المللی در این زمینه نقش موثری در کشورهای جهان سوم، ایفا می‌کنند. این سازمان‌ها اهدافی که دارند را به نوعی به عنوان موضوع پژوهشی به محققان جهان سومی محول می‌کنند. دسته دیگر از تحقیقات توسط شرکت‌های دارویی یا موسسات خصوصی به پژوهشگران القا می‌شود. این موضوع از آن جهت که این موسسات برای محققان منافع مالی قابل توجهی در نظر می‌گیرند همواره تهدیدی برای دور شدن آنها از بردار اولویت‌های پژوهشی کشور هستند. گروه آخری که باعث القای انجام پژوهش می‌شوند، مجلات معتبر بین‌المللی است. چرا که به لحاظ آنکه در داخل کشور از کسانی که در مجلات این چنینی مقاله به چاپ می‌رسانند تقدیر فراوانی می‌شود، محققان علاقه دارند که نتایج کارشان در این مجلات چاپ شود. در حالی که ممکن است ژورنال بین‌المللی که برای نیازهای یک کشور توسعه ‌یافته در نظر گرفته شده است، به هیچ وجه مناسب کشورهای در حال توسعه نباشد. به همین لحاظ باید با در نظر گرفتن این موارد، از انحراف یافتن پژوهش‌ها از محور اولویت‌های ملی جلوگیری کنیم.
● پژوهشگران، مدیران را محقق کنند
در دیدگاه سنتی، مدیران را جدا از محققان می‌دانستند. اما در علم جدید تاکید فراوانی بر «مدیریت مبتنی بر شواهد» می‌شود. به همین لحاظ باید پژوهش را جزیی از مدیریت بدانیم. یکی از مهم‌ترین رسالت‌هایی که بر عهده پژوهشگران است آن است که جامعه و مردم و مدیران را برای انجام کارهای پژوهشی توانمند سازند. به عبارت دیگر توانمند ساختن سایرین برای انجام پژوهش یکی از وظایف مهم محققان است.
● اخلاق در پژوهش
به دلیل آنکه پژوهش‌های پزشکی روی انسان‌ها انجام می‌پذیرد، باید به مقوله اخلاق و حفظ حقوق انسان‌ها در پژوهش‌ توجه ویژه‌ای شود. باید بسیار مراقب باشیم که در پژوهش‌های ما، افراد ضرر و زیان نبینند و مقولاتی چون خیرخواهی، رازداری و عدالت‌محوری به بهترین شکل ممکن مدنظر قرار بگیرند. در عین آنکه کارهای زیادی در این زمینه انجام شده است اما باید توجه بیشتری به مشکلاتی که در این راستا وجود دارد مبذول داریم.

منبع : هفته نامه سپید