نگاهی به «شعر و کودکی» اثر زنده‌یاد امین‌پور

یکی از کتاب‌هایی که در سال گذشته از قیصر امین‌پور به چاپ رسید و متاسفانه کمتر دیده شد، کتابی ارزشمند و کاملا علمی به نام «شعر و کودکی» است. کتابی که به مناسبت‌های مختلف به نام کتابی مخصوص به قشر کودک معرفی شد؛ در حالی که بر خلاف عنوانش، ارتباطی مستقیم به دنیای کودکان ندارد، بلکه به کشف وجهی از عالم شاعران پرداخته که ریشه در عوالم کودکی دارد.
«شعر و کودکی» به دلایل گوناگون، یکی از بهترین آثار امین‌پور محسوب می‌شود و او بدون هیچ ادعای علمی در عالم نظریه پردازی ادبی، فروتنانه به گوشه‌هایی سرک کشیده که تاکنون کم سابقه بوده است.
همانگونه که در بخشی از پشت نویس کتاب هم آمده، این سخن که شعر گونه‌ای از بازگشت به کودکی است، گه گاه در اینجا و آنجا مطرح شده، اما معمولا در حد یک تشبیه و نه بیشتر و امین‌پور تلاش کرده که دامنه این نظر‌گاه را وسعت بخشد.
امین‌پور در کتاب «شعر و کودکی‌» با درایت ادبی منحصر به فرد، به نقاط پیوند تفکر کودک و تخیل شاعرانه می‌پردازد و بدون هیچ‌گونه پیش‌داوری، نظریه خود را با شاهد مثال آوردن از آثار کلاسیک و معاصر، به پیش می‌برد. نکته‌ای که ظاهرا در روند شکل گیری کتاب «شعر و کودکی» از سوی امین‌پور فراموش شده، سویه نگاه به مخاطب غیر حرفه‌ای است.
او اثرش را از لبه حرفه‌ای عالم نظریات کارشناسانه روانشناسی کودک آغاز کرده و در فصل نخست به توضیح مجدد اما اجمالی نظریه‌های ژان پیاژه پرداخته است و سپس وجوه روانشناسانه نظریه‌های پیاژه را به «شعر» و «کودکی» به عنوان دو خانه دیوار به دیوار به هم پیوند داده است.
گرچه امین‌پور در جای‌جای کتاب خود را به عنوان یک پژوهشگر حرفه‌ای معرفی نمی‌کند و فروتنانه اثرش را داری اشکالات گوناگون قلمداد می‌کند، اما واقعیت این است که او در این اثر به شکل قابل ملاحظه‌ای توانسته است ذهن کمال‌گرای خود را برای رسیدن به هدف اصلی به کار گیرد.
مباحثی که در فصل‌های متعدد کتاب «شعر و کودکی‌» نوشته شده‌اند، نشان از تبحر امین‌پور در شناخت عمق روانشناسی کودکانه دارند، اما مشکل این‌جاست که او خصوصا در فصل توضیح نظریات پیاژه، مخاطبش را کسی در حد و اندازه خود تصور کرده و بحثش را از لبه نگاه حرفه‌ای روان‌شناسی کودک آغاز کرده است. گرچه ممکن است امین‌پور هدف ایجاد کنجکاوی در مخاطب برای پی‌گیری نظریات پیاژه داشته باشد، اما ظاهرا این قصد و نیت آنگونه که باید و شاید به این کنجکاوی نینجامیده و کلیت کتاب را به لحاظ موضوعی و مفهومی دو‌پاره کرده است.
البته خارج از حوزه انصاف است که نگاه موشکافانه امین‌پور در انتخاب زاویه برخورد با بسیاری از موضوعات مطروحه در اثر را نادیده بگیریم، اما ای کاش نگارنده در برخورد از زاویه‌های مختلف روان‌شناسی و ادبی با مقوله‌هایی چون مسائل گوناگون اجتماعی-سیاسی و غیره، و برخورد ناگزیر آنها با جهان کودکی و جهان شعر بر‌آمده از کودکی، تامل بیشتری می‌کرد و مرزهای زبان شاعرانه کودکی را با شعر‌هایی که به بهانه کودک، و در واقع به نیت اهداف دیگر سروده شده‌اند، به شعر و کودکی ارتباط نمی‌داد.
یکی از فصل‌های بسیار خواندی و تاثیر گذار کتاب «شعر و کودکی»، فصلی تحت عنوان «کشف فضا، زمان و عدد» است. امین‌پور در این فصل با استفاده از نظریات گوناگون مسائل کودک و ذهن کودکی، به کشفی مثال زدنی دست یافته است که نشان‌گر نهایت توجه او به این مقولات است.
امین‌پور در این فصل با توجه به سال‌های مختلف دوران کودکی، از حضور لحظه به لحظه آنها، در عمق ذهنیات شاعرانه پرده برداشته و به عنوان شاهد مثال، به ارائه برخی از شعر‌های شاعران گوناگون پرداخته که همگی به لحاظ ارتباط مستقیم با موضوع حیرت انگیزند.
این شاعر در بخشی از این فصل چنین نوشته است: کودک، مفهوم فضا و زمان را گاهی با فاصله و سرعت در هم می‌آمیزد، مثلا فکر می‌کند که اگر شن‌های ساعت سریع‌تر حرکت کنند، زمان تندتر می‌گذرد و بلعکس.
همین جمله کوتاه و در عین حال عمیق و سرشار از «آن‌»های شاعرانه را که بلافاصله با استفاده از این ذهن ناگزیر کودکانه به بعضی از شعر‌های حافظ و سعدی ارتباط داده می‌شود، می‌توان به عنوان یکی از اوج‌های کتاب «شعر و کودکی» به رسمیت شناخت.
امین‌پور با استفاده از مفهوم نظریه «عدم مفهوم انتزاعی زمان در ذهن کودک»، به نکته‌ای دست گذاشته است که بدون شک در جهان شاعرانه همه شاعران جهان حضور چشم‌گیری دارد.
گرچه امین‌پور در اثبات نظریات روان‌شناسان کودک که یک بار دیگر از صافی ذهن نقادش گذشته‌اند و اضافه یا کم شده‌اند، به لحظه‌هایی گذرا، از پیکره یک شعر از شاعران اشاره کرده و به گونه‌ای شعر‌ها را آن‌گونه که خود دوست دارد، مورد مطالعه قرار داده، اما نکته ظریفی در این روند قابل لمس است و آن نکته ایجاد پیوندی حرفه‌ای بین مخاطب و شعر از زاویه‌ای است که تاکنون آن‌گونه که باید و شاید مسیرش برای گام نهادن مخاطب هموار نبوده است.
امین‌پور در این کتاب دریچه‌ای از هزاران دریچه بسته به جهان شعر را گشوده و خواننده‌اش را به چشیدن حلاوت بخشی اساسی از لذت مطالعه این گونه ازلی و ابدی در عالم ادبیات دعوت کرده است. «شعر و کودکی» جدا از وجه فرهنگ سازی، در چگونگی مواجهه با شعر، نوعی نگاه کنجکاوانه و در عین حال دردمندانه را با خود یدک می‌کشد که نیاز امروز جامعه ‌است. جامعه‌ای که روز به روز از شعر فاصله می‌گیرد و اگر هم نگیرد، با کار‌هایی سطحی و پیش‌پا‌افتاده و خالی از معیار‌های فنی روبرو می‌شود.
نکته جالب توجه دیگر در کتاب «شعر و کودکی» جغرافیای وسیع دنیای درون امین‌پور است که در قالب یکسان دیدن شاعران، فقط از همین وجه نمود یافته است. تراکم شاعران طیف‌های مختلف در این کتاب که به گونه‌ای به بخشی از آثار آنها اشاره شده، نشان از اوج وجود و طینت زلال امین‌پور دارد. امین‌پور با این کار ثابت کرده است که وقتی سخن از شعر در میان است، باید از نگاه گروهی پرهیز کرد و حرمت شعر و شاعر را به یکسان پاس داشت.
به هر حال می‌توان ادعا کرد که کتاب «شعر و کودکی» با تمام زیر‌ و بم‌هایش، کتابی برای آینده است. کتابی که باید از زاویه‌های گوناگون مورد بررسی قرار گیرد تا حدود شعور نهفته در آن بیشتر رخ بنمایاند. امین‌پور در این کتاب، علاوه بر ارائه فضاهای دگرگون در عالم شعر، پیامی انسانی را هم گنجانده است که دریافتش زیاد مشکل نیست. همانگونه که انتظار می‌رفت او در این کار با ذات شعر به عنوان دنیای آرمانی انسان، دست دوستی داده است و همه شاعران ریز و درشت را با بزرگواری تمام به جهت استفاده از یک محور خاص، در یک ردیف قرار داده است.
کتاب «شعر و کودکی» در سال ۱۳۸۵، توسط انتشارات مروارید چاپ شده است.

منبع : انجمن شاعران ایران