تنوع روش های تربیتی در اسلام

اگر تعلیم و تربیت را جریانی تلقی کنیم که در آن نسل بزرگتری بخواهد آگاهی نسل کوچکتر را درباره جهان شناسی، انسان شناسی و مناسبات اقتصادی و سیاسی گسترش دهد و از طریق پرورش قدرت تفکر در افراد، آنها را برای برخورد با مسائل آماده کند، در این صورت باید گفت تعلیم و تربیت اساسی ترین فعالیت انسان هاست.
نظام تربیتی اسلام تمام جنبه های حیات انسانی را دربر می گیرد و یکی از ویژگی های آن تنوع روش های تربیتی است چرا که همه را به یک روش نمی توان ارشاد کرد. برخی از این روش ها عبارتند از:
۱) تلفیق علم و عمل
طبق تحقیقات به عمل آمده شاگردان در اکثر موارد از عمل معلم پیروی می کنند به عبارت دیگر وقتی که فرد در اثر آموزش، رفتارش در بعضی عادات و تمایلات و مهارت های وی تغییر کند، آموزش مؤثر بوده است.
اگر کسی علمی را بیاموزد و حاصل این آموزش فقط حفظ و به خاطر سپردن مطالب علمی باشد او واقعاً آن علم را نیاموخته است. مطالعه یک مبحث علمی زمانی ارزش دارد که فرد در اثر این امر تغییرات اساسی در رفتار خود به وجود آورد.چرا که معمولاً مردم از تحصیلکرده ها یا دانشمندان انتظار دارند که در ادب و اخلاق نیز نمونه باشند. از آنها انتظار می رود که آگاهی را با فهم توأم کنند.
حضرت علی(ع) فرمود: «دانشی که در آن فهم وجود ندارد خیری یا نفعی ندارد، خواندنی که توأم با اندیشیدن نباشد سودمند نیست.» همچنین فرمود: «بی ارزش ترین دانش ها در سطح زبان متوقف می شود و عالی ترین علم، دانشی است که در رفتار یا جوارح و ارکان وجود فرد ظاهر گردد.»
۲) توأم ساختن ایمان و عمل
قرآن در جاهای مختلف ایمان و عمل صالح را در کنار هم ذکر می کند. به تعبیر دیگر هر دو لازمه هم هستند و یکی بدون دیگری بی ارزش است.
خداوند در سوره والعصر قسم یاد می کند که کسانی که ایمان آورده و عمل صالح انجام دهند و مردم را بر رعایت حق و بردباری توصیه کنند، در زمره زیان کاران نخواهند بود. به تعبیر دیگر ایمان بدون عمل یا عمل بدون ایمان به خدا و پیامبران الهی و همچنین روز رستاخیز فاقد ارزش واقعی است و نمی تواند موجب نجات انسان شود.
▪ سیره پیامبران و پیشوایان
مسلمانان نه تنها به گفته پیامبران و پیشوایان خود گوش فرا می دادند، بلکه اعمال آنها را نیز از نزدیک مشاهده کرده و به کار می بستند. پیامبر اسلام(ص) در فعالیت های گروهی همکاری می کرد و مسئولیت می پذیرفت. امام سجاد(ع) شخصاً و به صورت ناشناس به کاروان عازم مکه خدمت می کرد و بر حل مشکل مردم بسیار تأکید می فرمود. ائمه(ع) خود را در مقابل قانون با دیگران برابر می دانستند و به حکم قانون احترام می گذاشتند. پیامبر اکرم(ص) و حضرت علی(ع) در موقع زمامداری، شرایط زندگی خود را در سطح شرایط زندگی ضعیف ترین افراد نگاه می داشتند. امام کاظم(ع) در زمین زراعتی خود مشغول کار می شد و عرق می ریخت. حضرت علی(ع) با حضرت فاطمه(س) در امور خانه نهایت همکاری را داشتند. آنها کارها را میان خود تقسیم کرده و با نهایت صمیمیت و احترام نسبت به هم رفتار می کردند.
۳) تربیت عملی
پیامبران الهی و ائمه(ع) علاوه بر گفتن مسائل به زبان، با عمل به آن موجب پذیرش عمومی آن می شدند. رهبران الهی مربیان عملی بودند، وقتی از عدالت، ساده زیستی، خدمت به خلق، رعایت تقوی و سایر ارزش ها سخن می گفتند، خود الگوی عملی بودند. بنابراین اگر معلم به آنچه می گوید خود عمل کند، شاگردان در یادگیری جدی تر خواهند بود.
۴) روش عقلانی در تربیت اسلامی
قرآن می فرماید: «مردم را از طریق حکمت (سخن منطقی)، اندرز نیکو و بهترین طریق به راه خدا دعوت کن» ویا در جای دیگر می فرماید: «از آنچه بدان علم نداری پیروی مکن».شهید مطهری نیز در کتاب جهان بینی توحیدی می نویسد:هر نوع عناد، لجاج، تعصب، تقلیدهای کورکورانه، جانبداری ها و خودخواهی ها از آن نظر که برخلاف روح حقیقت خواهی و واقع گرایی است از نظر اسلام محکوم و مطرود است.
۵) امر به معروف
انسان طبیعتاً ارشاد را بهتر از دستور دادن تحمل می کند. افراد در موارد گوناگون در برابر دستورها مقاومت می کنند و گاهی نیز میل دارند برخلاف دستور دیگران عمل کنند. ارشاد تماس و ارتباط دو نفر با دو گروه را به صورتی انسانی درمی آورد. کار مربی یا پدر و مادر نیز اگر جنبه ارشادی داشته باشد مؤثرتر از روش های دیگر است.اگر در جامعه ای اصل امر به معروف و نهی از منکر رعایت شود، کسی به خود اجازه نمی دهد که به حقوق دیگران تجاوز کند و اصولاً ستمگران و متجاوزان فرصتی برای استثمار و تجاوز به حقوق دیگران به دست نمی آورند و در چنین جامعه ای زمامدار ستمگر به وجود نمی آید.
۶) جهاد یک روش قاطع تربیتی
قرآن در آیات مختلف به صورت های گوناگون جهاد در راه خدا را مطرح می کند. گاهی می گوید مجاهدان رستگار هستند، گاهی مجاهدان به عنوان مسلمانان صادق معرفی می شوند و در جای دیگر می فرماید: ما راه حق را به مجاهدان ارائه می دهیم و در آیه ای دیگر خودداری از مجاهده بدون داشتن عذر موجه را پسندیده تلقی نکرده و برتری مقام مجاهدان را به صراحت بیان می کند. جهاد در راه خدا که همان راه کمال انسانی، راه حکمت، راه عدالت و راه ایثار و ازخودگذشتگی و از ارکان اسلام است و جهاد با نفس نیز ضامن تکامل شخصیت فرد است بنابراین جهاد هم آثار فردی دارد و هم حیات را در مسیر انسان قرار می دهد.
انسان هم تمایلات فردی دارد وهم تمایلات اجتماعی. تمایلات شخصی، افراد را به سودجویی، تسلط طلبی و تعرض به دیگران تشویق می کنند و منشأ اختلافات و جنگ های میان افراد می شوند، کوشش بشر برای اینکه تمایلات شخصی را تحت الشعاع تمایلات اجتماعی قرار دهد در پیدایش اخلاق مؤثر بوده است. بنابراین باید پشتوانه محکم تری برای رفتار آدمی در نظر گرفت. در این باره است که تقوای منبعث از نظام توحیدی مطرح می گردد. رسوخ تقوای دینی در افراد مانع سودجویی و سلطه طلبی آنها می شود. این انگیزه چون فرد را به منبع کمال، عدل و حکمت مرتبط می کند جلوی انحراف فرد را می گیرد. در این باره است که جهاد در راه خدا به صورت ایثار و ازخودگذشتگی و خدمت به خلق درمی آید.
۷ـ) پاداش و تنبیه
روانشناسان، پاداش را موجب تثبیت رفتار خاصی در فرد می دانند و معتقدند تنبیه او را از انجام کار معینی بازمی دارد.
اسلام نیز در مقابل اعمال نیک و رعایت فرامین الهی وعده بهشت و در مقابل گناه و نافرمانی خدا و تجاوز به حقوق مردم وعده جهنم را می دهد. هر چقدر انسان خدایی تر باشد از نعمات و برکات بهشت بیشتر بهره خواهد برد و هر چقدر در تبعیت شیطان باشد به همان اندازه مجازات خواهد شد.
حضرت علی (ع) در نامه خود به مالک اشتر می فرماید: افراد نیکوکار و خائن نزد تو نباید یکسان باشند، چرا که در این صورت اولی به ادامه نیکوکاری خود بی رغبت شده و دومی به ادامه خطاکاری خود ترغیب می شود.انسان طبیعتاً از پاداش لذت می برد و از تنبیه روگردان است. همین گرایش موجب ترغیب انسان به انجام کارهای خوب و خودداری از انجام کارهای ناپسند می شود. جایزه، تشویق، ستایش، احترام و محبوبیت از جمله اموری هستند که نیکوکاران از آنها برخوردار می باشند.جریمه، نهی، سرزنش، بی حرمتی و بدنامی از جمله اموری هستند که بدکاران به خاطر اعمال خود باید تحمل کنند.
تربیت فرد و تعلیم حکمت، سخن منطقی فرد را نه تنها از تخلف بازمی دارد، بلکه او را در مسیر خداشناسی و کسب فضایل اخلاقی نیز قرار می دهد.
عالی ترین شکل تربیت اسلامی در گفتار و کردار حضرت علی (ع) مجسم است. او می فرماید: گروهی خدا را به خاطر بهشت عبادت می کنند. این عبادت، عبادت بازرگانان است و گروهی خدا را از ترس جهنم پرستش می کنند. این عبادت بردگان است و گروهی به خاطر سپاسگزاری از خدا او را می پرستند و این عبادت، عبادت آزادگان است.
۸) توبه
انسان در هر مرحله، از تقوا و ایمان که باشد در معرض انحراف قرار دارد اما توجه به این که تخلف فرد آمرزیده می شود و راه برای اصلاح او باز است، انگیزه نیرومندی است برای اصلاح و رفتار وی.خداوند در قرآن کریم به انسان ها نوید می دهد که اگر از روی نادانی مرتکب عمل ناپسندی شوند و زود توبه کنند، بخشیده شده و توبه آنها پذیرفته می شود.در مسئله توبه باید به چند نکته توجه کرد. اول این که انسان در هر مرحله از تقوا و ایمان که باشد در معرض انحراف قرار دارد. دوم این که توبه مستلزم آگاهی از اعمال خود و ارزیابی آنچه خود انجام داده است، می شود. سوم این که تخلف فرد آمرزیده می شود و راه برای اصلاح او باز است.بنابراین توبه آگاهی فرد را از خود افزایش می دهد و او را به اصلاح رفتار خود ترغیب می نماید.
۹) پند و اندرز
گاهی یک جمله کوتاه یک تذکر فرد را بیدار می کند. او را به تفکر امیدوار و موجب اصلاح رفتار او می شود. بنابراین با تدبر در آیات قرآن، سیره نبوی و سخنان و خطبه های امیرالمؤمنین(ع) و ائمه معصومین(ع) به روش های مختلفی که متناسب با روحیه های آدمی است آشنا می شویم که بیان کننده اهمیت تعلیم و تربیت در مکتب الهی اسلام است.

صدیقه عاشوری
کارشناس امور تربیتی

منبع : روزنامه ایران