روستایی تاریخی با قنات های قدیمی

روستای بیابانک در حدود ۱۸ کیلومتری جنوب غربی شهر سمنان قرار دارد روستایی به ظاهر کوچک که به علت قرار گرفتن در دشت کویر و قرار نگرفتن هیچ روستایی در جنوب آن تا انتهای دشت کویر روستای بیابانک نامیده شده است.
روستای تاریخی و فرهنگی که قدمت آن به طور دقیق مشخص نیست ولی از آثار و ابنیه مشخص می گردد که قدمتی دیرینه دارد که در اثر وقایع و حوادث طبیعی و اجتماعی فراز و نشیب های فراوانی را طی کرده و خود را از هزارتوی تاریخ بدین روزگار کشانده است. حوادثی نظیر زلزله شدید و بی سابقه که بنا به گفته اثیر در سال ۲۴۲ ه اتفاق افتاده که دامنه اش از ناحیه باختری خراسان در نواحی نیشابور تاری و اصفهان گسترده بود (۱) و طاعون فراگیر سال ۲۶۴ ه قومس که بسیاری از قومسیان را به کام مرگ فرو برد. لیکن از نهاده های بازمانده از گذشتگان دورنمای این روستا قابل تصور می باشد. با وجود تپه باستانی «گورون شپته» به معنای تل گبران و گورستان مجوسان به نام «گبرستانی» در ناحیه «سرخمبه» به معنای سرخمره می توان اطمینان حاصل کرد که قدمت این روستا به دوران زرتشتیان برمی گردد. امروز با توجه به نظر کارشناسان معماری که آثار «جومه مچت» به معنای مسجد جامع را از نزدیک مشاهده کرده اند می توان احتمال داد این بنا با توجه به ساختار معماری آن، روزی آتشکده بوده است علی الخصوص که در گویش محلی به آن حوالی «بری کوش» به معنای کنار کوشک یا در کوشک می گویند. روایتگری به نقل از استاد معماری شاهرودی الاصل که حدود سال های ۱۳۴۸ و ۱۳۴۹ ه.ش منطقه را مورد پژوهش قرار داده است عنوان می کرد که اولین طاق ضربی جهان در باقرتپه روستای بیابانک زده شده است.
از دیگر نهاده های تاریخی روستا می توان به بقایای قلعه خندق اشاره کرد که کنجکاوان محلی نتوانسته اند بیش از چند صدمتر از تونل زیرزمینی آن را طی نمایند از کهنسالان شنیده شده است این تونل زیرزمینی به قلعه جهانآباد نظامی و قلعه تاریخی لاسجرد راه دارد. این قلعه دارای هشت برج بلند بوده است که اطراف آن را خندق احاطه کرده است. راه ورود آب به خندق که از صدها متر جلوتر به زیر تونل هدایت می شده از دید معارضان مخفی بوده است که به آن «گنگآو» به معنای گنگآب می گفته اند. دیده بانان از جنوب روستا در فاصله ها ۳۰ تا ۴۰ کیلومتری از برج های «چاله برج»، «دیونه برج»، «نوکلاته» و... با پیک های تیزپا هجوم یاغیان و مهاجمان را به اطلاع قلعه نشینان می رسانیدند و قلعه نشینان با برداشتن پل های چوبی از روی خندق آماده دفاع می شدند.
علاوه بر قلعه خندق، در مرکز آبادی حاجیون قلعه به معنای قلعه حاجیان وجود داشته که جز چند دیوار لابه لای ساختمان های ایجاد شده چیزی جز نام از آن قلعه باقی نمانده است.
حالا که صحبت از قلعه هاست به قلعه های اطراف روستا اشاره ای گذرا می کنیم. قلعه مردنه، قلعه ساتوا، قلعه نوکلاته، قلعه مهدی وا، قلعه مسیح وا و... که هرکدام از این قلعه ها مربوط به یک رشته قنات به همین نام بوده است و خانوارهایی در بعضی از این قلعه ها زندگی می کرده اند که روستای بیابانک مرکزیت این قلعه نشین ها را به عهده داشته است.
همان طور که می دانید سرزمین قومس را خاستگاه قنات می دانند و سختکوشان کویر پیشگامان حفر قنات بوده اند. اهمیت قنات در کویر بر هیچ کس پوشیده نیست و از طرفی میزان اهمیت و جایگاه هر روستای کویری را می توان از تعداد قنات ها و میزان آب دهی این قنات ها مشخص کرد و اصولا ساختار اجتماعی، اقتصادی، معماری و... روستاها علی الخصوص روستاهای کویری را باید براساس این معیار مهم سنجید. جهت شناخت گذشته پررونق روستای بیابانک به ذکر اسامی تعدادی از قنات ها اکتفا می کنیم.
قنات های نیکون، طهره، بیدان، سرخمبه، کرمونی، نصروا، شورآو، قرون، حاجی وا، ساتوا، مهدی وا، همت وا، مراد وا، نوکلاته، بابی دشت، مسیح وا، کاظمه وا، مراژ، اسبی میدون و... در کمال تاسف امروزه با خشکسالی های متوالی و حفر چاه های عمیق و نیمه عمیق در حریم این قنوات و بهره برداری ناصحیح از سفره آب زیرزمینی اکثریت قریب به اتفاق این شاهرگ های حیات خشک شده و با پیشروی کویر جز بیابان ها و کاریزهایی به این اسامی چیزی از آنها باقی نمانده است و این بلیه ای است که با ساختارشکنی هویت روستا را زیر سوال برده است.
حالا اگر نکته سنجی ظریف بپرسد در بیابان و کویر چگونه املاک بایر فراهم می کرده اند باید به هوشمندی او آفرین گفت و در پاسخ باید عرض کرد که نظام هوشمند طبیعت این امکان را برای اهالی به وجود میآورده که سیلاب های سرکش و طغیانگر ارتفاعات شمالی در آغوش دشت های وسیع روستا آرام گیرند و با پهن شدن و خشک شدن گلآب های سرشار از مواد آلی زمین های بسیار مرغوب در دسترس زارعان قرار گیرد.
از نظر جاذبه های معماری علاوه بر قلعه های ذکر شده می توان به موز مبل ها (انبارها، یخچال (یخبندان)، بقعه متبرکه امامزاده علی بن جعفر، بالنه ها (ساباط ها) و خانه های قدیمی اشاره کرد. همچنین نمی توان از نابودی حمام سنتی و تکیه روستای بیابانک به راحتی گذشت. در خصوص هنرهای دستی می توان به دستباف ها نظیر جاجیم، گلیم، انواع سبد و... و دست سازها نظیر پالونه، سفال، کله (تنور)، آرنک (آسیاب دستی)، آره سنگ (سنگ آسیا) و... اشاره نمود که هریک از مباحث فوق دفتری جداگانه می طلبد و در این مقال مجال پرداختن به جزییات تک تک آنها نیست. شاید از این به بعد خوانندگان محترم، روستای بیابانک را با تکیه بر نام آن بیابانک کوچک ندانند روستایی که از لحاظ آداب و رسوم و کنش های فرهنگی مردم بسیار غنی بوده و در کنار نام فرزند نامی خود یعنی شیخ ابوالمکارم رکن الدین احمد بن محمد بن بیابانکی معروف به علا» الدوله آشنای پژوهشگران و فرهنگ دوستان است.
«در دفتر زمانه نامش فتد زقلم
هر ملتی که مردم صاحب قلم نداشت»
در دوران های قبل در روستای بیابانک از ابتدای محرم تا ۲۸ صفر مراسم تعزیه خوانی برگزار می شده است که گروه تعزیه خوانی روستای بیابانک گروهی بسیار ماهر بوده و علاوه بر روستای بیابانک به صورت دوره گردی به آبادی های دیگر عزیمت می کرده اند، آوازه تعزیه خوانی این گروه در روستاهای اطراف منتشر بوده به گونه ای که جهت آموختن تعزیه، تمرین آواها و... به این گروه مراجعه می شده است.
هم اکنون هم گروه های تعزیه خوانی در سمنان و روستاهای اطراف به طور مستقیم و غیرمستقیم مدیون گروه تعزیه خوانی روستای بیابانک می باشند. به عنوان مثال ناصر شمس اعلایی همیشه خود را از شاگردان قنبر شمر بیابانکی می داند. لازم است که اشاره کنیم مرحوم قنبر خدای تعزیه گردان معروف گروه بوده و استعداد خارق العاده در ایشان برای انجام نمایش های آیینی به ودیعه بوده است. از دیگر بزرگان تعزیه بیابانک مرحوم حاج گلعلی گلریز بوده که دارای صدایی زیبا و لحن و آوایی گوشنواز بوده است. مرحوم حاجآقا کوشمغانی، علی اکبر ملکی و مشهدی مصطفی کرکآبادی و... از دیگر تعزیه خوانان بیابانک بوده اند.
روستای بیابانک دارای محصولات متعددی در زمینه کشاورزی بوده است محصولات این روستا شامل گندم، جو، شاهدانه، خربزه، پنبه، زیره، هندوانه، پیاز، سیر و... بوده که امروز به علت خشک شدن قنوات خبری از این محصولات نیست. اکنون زمین های زراعی روستای بیابانک به علت خشک شدن قنوات بایر گشته و اگر زودتر فکری به حال این قنات ها نشود زمین های کشاورزی که گذشتگان سال ها برای آبادی آن تلاش کردند قابل کشت و زرع نخواهد بود.
در اینجا لازم است در خصوص گویش غنی روستای بیابانک که حکایت از قدمت دیرینه آن دارد کمی صحبت کنیم. در این گویش ضرب المثل ها، حکایت ها، فکلورهای محلی، باورها و موهومات فراوانی به چشم می خورد به عنوان مثال «آب» در این روستای کویری از اهمیت بالایی برخوردار بوده ده ها ضرب المثل در خصوص آب در این گویش وجود دارد و یا باورهایی که در خصوص دیوچا (چاه دیو)، دو برارون تپه (تپه دو برادران) و... وجود دارد بسیار زیبا و دل انگیز است. به هر حال بررسی فرهنگ و آداب و رسوم و گویش غنی این روستا نیاز به کاوشگری کارشناسان فن دارد تا قدمت و گذشته پر افت و خیز این روستا آشکار گردد.

پاورقی:
۱) ابن اثیر عزالدین ابوالحسن- الکامل فی التاریخ.

منبع : روزنامه مردم سالاری