آگاهی ایرانیان از گردش زمین به دور خورشید

می دانیم اثبات گردش زمین به دور خورشید که ناقض نظریه «زمین مرکزی» پیشینیان بوده، به «یوهانس کپلر» (سده هفدهم میلادی) منسوب است. اما پیش از او «گالیله» و «کپرنیک» (هر دو در سده شانزدهم) به فرضیه خورشید مرکزی اعتقاد داشتند، اما موفق به اثبات آن نمی شوند. در نتیجه افتخار اثبات ریاضی این پدیده از آن «کپلر» است. «کپرنیک» در کتاب «درباره گردش افلاک آسمانی» صادقانه بیان می کند که تحت تاثیر افکار «ابن شاطر» قرار داشته است.
منابع موجود ایرانی نشان دهنده این است که هر چند ایرانیان موفق به اثبات حرکت زمین نشده بودند (یا دست کم منابعی در این زمینه در اختیار ما نیست)؛ اما گروهی از دانشمندان ایرانی بر چنین نظریه یی اعتقاد داشته اند که در واقع خورشید ثابت بوده و زمین بر گرد آن در چرخش است. یکی از شواهد مکتوب، کتاب «اعلاق النفیسه» نوشته «ابن رسته اصفهانی» (قرن سوم هجری/ نهم میلادی) است که تنها یک جلد از هفت جلد آن باقی مانده است. (این کتاب با ترجمه دکتر «حسین قره چانلو» توسط انتشارات امیرکبیر و همچنین توسط «کراچوفسکی» و دیگران به زبان های دیگر منتشر شده است.) «ابن رسته»، هفتصد سال پیش از «کپرنیک» مجموعه یی از نظریه های دانشمندان ایرانی را گرد آورده است که برخی از آنان قائل بر یک یا دو حرکت وضعی و انتقالی زمین بوده اند.
«زمین در هر شبانه روز، یک بار به دور قطب خود می گردد که از مشرق آغاز و ظرف ۲۴ ساعت با گذشتن از آن سوی زمین به همانجا می رسد.» (ص ۱۷) «گردشی که از ستارگان به نظر می رسد، در واقع حرکت زمین است، نه فلک خورشی.» (ص ۳۳)
«ابوریحان بیرونی» نیز در کتاب «قانون مسعودی» به معرفی دانشمندی به نام «عبدالجلیل سجزی» (سیستانی) می پردازد که به نظریه گردش زمین به دور خورشید اعتقاد دارد و بر همین پایه اسطرلابی معروف به «زورقی» (شناور/ گردان) ساخته است. «بیرونی» شرح می دهد که «رد نظریه سجزی کار ساده یی نیست». (قانون مسعودی، متن عربی، به کوشش «عبدالکریم الجندی»، بیروت، ۲۰۰۲ میلادی، جلد دوم، فصل ششم، ص ۱۴۲. موجب تاسف است که این کتاب مهم بیرونی هیچ گاه در ایران ترجمه و نشر نشده است.) «بیرونی» همچنین ششصد سال پیش از «کپلر» به صراحت مدار حرکت سیارگان را نه دایره کامل، بلکه «بیضوی» دانسته است. (همان، ص ۱۴۸) هرچند «بیرونی» به اثبات ریاضی این ادعا نمی پردازد اما وجود چنین باوری می تواند جالب توجه باشد.
اما صدها سال پیش از «بیرونی»، «سجزی» و «ابن رسته»، یعنی در دوره ساسانی، گروهی از سیستانیان پیرو آیین میترا (احتمالاً به دلیل سختگیری های موبدان ساسانی) به سرزمین های پیرامون رود سند (هند آن روز و پاکستان امروز) مهاجرت می کنند که در بین آنان ستاره شناسی به نام «ورازمهر» (در هندی «وراه میهر») بوده است. «سیتارام» دانشمند هندی نقل کرده است که این گروه را در هند با نام «شکادیپی» (منسوب به سکا/ سیستان) می شناخته اند و کتاب نجومی معروف «سیدهانتا» که عموماً اثر هندیان شناخته می شود، در اصل نوشته «ورازمهر» سیستانی بوده است. «ورازمهر» در این کتاب شواهد و دلایلی عرضه می دارد که به موجب آنها نتیجه می گیرد «زمین متحرک و آسمان ثابت است». نظریه «ورازمهر» در همان هنگام مورد نقد و بررسی های علمی واقع شده و نمونه یی از آن مباحثات او و «براهماگوپتا» است. (برای آگاهی بیشتر نگاه کنید به les Penseurs de Islam نوشته Baron carra de vaux؛ تاریخ علم در ایران، دکتر «مهدی فرشاد»، انتشارات امیرکبیر، جلد اول، ۱۳۶۵، سهم ارزشمند ایران در فرهنگ جهان، «عبدالحمید نیر نوری»، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، جلد دوم، ۱۳۷۷ و مقاله Iranian Influence on Indian Culture نوشته K.N Sitaram در نشریه انستیتو کاما.)
در پایان به این نکته نیز باید اشاره کرد که کتاب اعلاق النفیسه «ابن رسته اصفهانی» از بسیاری جهات دیگر نیز ارزشمند است. او نقل می کند نخستین کسی که «عربی» نوشت، آن خط را از مردمان شهر «انبار» که در «دل ایرانشهر» واقع بود، فرا گرفته بود. او محدوده خلیج فارس را نه تنها خلیج فعلی، بلکه همراه با دریای عمان می داند؛ «اول خلیج فارس در مصب دجله و آخر آن، مکران است در اول هند». او همچنین روایت هایی به نقل از دانشمندان زمان خود در اندازه جرم، قطر و فاصله خورشید، ماه و سیارگان از زمین را می آورد که برخی از آنها با دانش امروزی برابری می کند.

رضا مرادی غیاث آبادی

منبع : آسمان پارس