مترو; کلید حل معضل ترافیک

با توجه به روند رو به رشد شهر نشینی در ایران و همچنین موقعیت شهر های جدید در اسکان جمعیت سرریز شهرهای بزرگ نیاز به وجود سیستم حمل و نقل عمومی سریع بین شهری، منظم و نسبتا ارزانی می باشد که موجب سرعت در جابه جائی مسافر در داخل شهرهای بزرگ و ارتباط صحیح شهرهای جدید با شهر مادر می شود. حمل ونقل به عنوان یکی از شاخص های مهم توسعه در تهران به صورت معضلی اجتناب ناپذیر، هزینه های فراوانی را برجا می گذارد و اتلاف وقت، مصرف سوخت، تصادفات فوتی و جرحی و آلودگی هوا از مهمترین خسارات و آسیب های شبکه های حمل و نقل عمومی است. مترو به عنوان پاک ترین، سالم ترین، سریع ترین، ایمن ترین و به طور کلی کارآمدترین شبکه حمل و نقل، نقش انکار ناپذیری در حل مسایل اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی ناشی از معضل ترافیک دارد. صرفه جویی در مصرف سوخت، صرفه جویی در اتلاف وقت، صرفه جویی در هزینه درمان و نظافت ناشی از آلودگی هوا و صرفه جویی در هزینه مصرف لوازم یدکی و استهلاک خودرو، از دیگر مزایای کمی بهره برداری از مترو عنوان شده است. از کشورهای پیشرفته در زمینه راه اندازی خطوط مترو می توان به آمریکا، فرانسه، ژاپن و آلمان اشاره کرد. بزرگترین و طولانی ترین خط متروی شهری در جهان متعلق به متروی نیویورک است که با داشتن ۴۶۲ ایستگاه و طول ۱۳۵۵ کیلومتر و دارا بودن ۲۶ مسیر، در جهان بی همتا است. در تهران تاریخ احداث راه آهن شهری به ۱۲۰ سال قبل بر می گردد. طرح اولیه این پروژه در حدود ۷۰ کیلومتر برآورد شده بود. در آن هنگام، براساس آخرین سرشماری ملی درسال ۱۳۴۵ جمعیت تهران حدود سه میلیون نفر و تعداد اتومبیل های شخصی و عمومی ۱۴۵۰۰۰ دستگاه بود. گروهی ژاپنی پس از انجام مطالعات در سال ۱۳۴۹ در مورد طرح های دراز مدت و نیازهای شهر تهران، ایجاد شبکه راه آهن سریع (مترو) را به طول حدود ۱۱۲ کیلومتر ضروری دانست. براساس مطالعه موسسه سوفرتو فرانسوی در سال۱۳۵۴ اجرای سیستم مختلط (خیابان مترو) بهترین طرح بود که شامل شبکه ای مرکب از هفت خط مترو به طول ۱۴۶ کیلومتر بود. اما در حال حاضر تنها دو خط فعال به همراه یک خط بین شهری بین تهران و کرج دارد. با در نظر گرفتن اینکه مشکلات فزاینده کلانشهر تهران جز با سیستم پیشرفته حمل و نقل ریلی حل نمی شود انتظار بر این است که با در نظر گرفتن افزایش درآمد دولت از فروش نفت، دولت نهم تلاش های مضاعفی در زمینه تولید و تجهیز امور زیربنایی از جمله مترو اختصاص دهد.
● معضلی به نام ترافیک
مساله ترافیک همواره یکی از دغدغه های اصلی و در اولویت همه مسوولانی بوده است که طی دوره های مختلف سکاندار مدیریت کلان شهر تهران بوده اند. دغدغه ای که در پی اعمال سلایق متفاوت برای ساماندهی ترافیک گاه به کشمکش های آشکار و پنهان میان متولیان شهر منجر شده است. آنچه همه کارشناسان و مسوولان و برنامه ریزان شهری بر آن تاکید کرده اند گسترش شبکه حمل و نقل عمومی برای کاهش معضلات ترافیکی می باشد. خسارات سالانه ناشی از آلودگی هوای تهران حدود چهار میلیارد دلار برآورد شده و در صورت ادامه روند کنونی این رقم در سال ۱۴۰۰ به ۱۰ میلیارد دلار خواهد رسید. با توجه به اینکه مشکل آلودگی هوا و ترافیک شهر تهران باید به صورت همزمان حل شود، در این میان حمل و نقل ریلی در تسهیل رفت و آمد شهروندان جایگاهی ویژه دارد که بیش از دیگر وسایل حمل و نقل می تواند گره از کار فرو بسته ترافیک تهران بگشاید.
با این همه هنوز تا رسیدن به نقطه مطلوب در احداث خطوط مترو و گسترش شبکه راه آهن شهری راه درازی در پیش است. تعداد قطارهای موجود در شبکه متروی تهران ۸۶ دستگاه است که ۱۲ دستگاه آن که در خط پنج مشغول به کارند دو طبقه هستند، بنابراین ناوگان متروی تهران در مجموع از ۶۱۴ دستگاه واگن برخوردار است. ۸۶ قطار متروی تهران در مجموع کمتر از ۸۶ وسیله نقلیه شخصی آلودگی تولید می کنند. همچنین حدود نیمی از تولیدات هر ساله خودرو در کشور فقط در خیایابان های تهران رفت و آمد می کنند که تازه باید به استانداردهای زیست محیطی و دیگر استانداردهای آنها نیز توجه کرد. پس این نشانه تاثیرگذار نبودن مترو نیست. سیاستی به جز حمایت کامل از مترو و رقابتی کردن شرکت های خودروسازی و محدود کردن تردد خودروها توسط قوانین مختلف باعث پرشدن خیابان ها و ایجاد انواع آلودگی ها می شود.
● صرفه جویی در منابع
در هیچ جای دنیا به حمل و نقل عمومی به عنوان یک شرکت سودده نگاه نمی کنند. آثار اجتماعی و اقتصادی مترو بسیار مهمتر و با ارزش تر است. به گفته مدیر عامل مترو صرفه جویی ۳ خط متروی تهران در سال ۸۶، ۶۷۷ میلیارد تومان است که از این میان هزینه صرفه جویی سالانه مترو در کاهش اتلاف وقت شهروندان ۳۲۰ میلیارد تومان، کاهش مصرف سوخت ۲۷۰ میلیارد تومان، کاهش آلودگی هوا ۶۲ میلیارد تومان و کاهش تصادفات رانندگی ۲۵ میلیارد تومان است. به گفته وی در صورت تامین اعتبارات مورد نیاز خطوط راه آهن شهری تهران تا سال ۱۴۰۹ به ۱۲ خط افزایش خواهد یافت و آثار مثبت تکمیل شبکه مترو تهران سالانه ۲ هزار و ۶۰۰ میلیارد تومان است. همچنین هر خط مترو که به طور متوسط ۲۵ کیلومتر است معادل یک اتوبان ۱۵ باندی است که احداث چنین اتوبانی به بیش از ۱۰۰ میلیارد تومان اعتبار نیاز دارد در صورتی که هزینه احداث یک خط مترو بسیار کمتر از این رقم است.
● رونق بازارچه های زیرزمینی
در روزهای پایانی سال ۲۰۰۵ و درست چند هفته پیش از تحویل سال نو مسیحی، هیاهو و ترافیک، لندن را تبدیل به شهری کرده بود که لحظه ای هم آرام و قرار نداشت. مردم همه در پی خرید برای سال نو یا شرکت در مهمانی هایی که به همین منظور برپا شده بود به خیابان ها ریخته بودند و این در شهری که در صنعت حمل و نقل عمومی، در جهان پیشرو است مشکلاتی را به وجود آورد. در این میان شهرداری لندن یک ایده نو را مطرح کرد و تصمیم گرفت تا حد ممکن سطح زمین را خلوت کند و تنها راه این مساله را کشاندن مردم و ترافیک به زیرزمین می دانست. به همین منظور بازارچه هایی را در دو ایستگاه مترو تعبیه کردند، تا خرید مردمی که از مترو برای حمل و نقل استفاده می کنند، در همان زیر زمین انجام شود و دیگر بر ترافیک خسته کننده شهر افزوده نشود. به این ترتیب شهرداری لندن با یک ایده بسیار ساده بیشتر از میزانی که پیشبینی می شد توانست ترافیک شب سال نو را مهار کند. درست است که مترو در تهران باعث رونق بازارهای بزرگ همچون بازار تهران از لحاظ خرده فروشی شده است اما در تهران نیز خیلی زودتر از آنچه که انتظارش می رفت این طرح جالب مورد استفاده قرار گرفت. ابتدا در یکی دو ایستگاه بازارچه هایی دایر شد که در آنها فروشندگان در غرفه های متعدد به ارائه اجناس خود مشغول شدند. یکی از مزیت های اینگونه بازارها کشاندن ترافیک خیابان ها به زیرزمین است. اگر چنین بازاری بر روی سطح زمین بود قطعا باعث ترافیک شدیدی در اطرافش می شد و دردسرهایی را برای تردد مردم و ماشین ها ایجاد می کرد. با افتتاح این بازارها در ایستگاه های مترو، دیگر لازم نیست که خریداران به سطح زمین بروند و به این ترتیب در وقت و هزینه مردم و شهرداری صرفه جویی بسیاری می شود.
برخی از کارشناسان پیش از این انتقاد می کرده اند که به جای مترو باید در سایر حوزه های حمل و نقل انبوه مانند ترن هوایی یا مونوریل که کم هزینه تر است، سرمایه گذاری کرد. آنها مخالف مترو حرف نمی زنند. می گویند در تکمیل خطوط زیرزمینی سیستم هوایی را ایجاد کنیم که ادعا می شود اولا کم هزینه ترند و ثانیا سرعت ساخت آنها بیشتر است که قطعیت ندارد و به موانع سرراه بستگی دارد، جایی ممکن است به حدی موانع شهری زیاد یا اماکن تاریخی سرراه باشد که امکان تملک موانع یا جلب موافقت مراکز و حامیان میراث فرهنگی فراهم نشود. بررسی های فرانسوی ها پیش از انقلاب نشان داده در تهران باتوجه به وضعیت خاک، شیب شهر، موانع موجود و آلودگی صوتی بهترین گزینه مترو زیرزمینی است ضمن آنکه فضای روی زمین به حد کافی اشباع شده است. اما با وجود این مکان هایی در تهران وجود دارد که سیستم هوایی و مونوریل در آنجا جواب می دهد. این به بررسی کارشناسان نیاز دارد. در حال حاضر باید دقت داشت با توجه به کمبود منابع برای تکمیل مترو پروژه های بزرگی مانند احداث ترن هوایی و ... مطرح می شود که ممکن است همین منابع مالی موجود را نیز پراکنده کند.
● خصوصی سازی; بهترین راه حل موجود
بهترین راه حل بهبود مترو استفاده از بخش های خصوصی کارآمد است. در سال ۱۳۷۲ شرکت متروی تهران نیز در هنگامه رشد خصوصی سازی به این نتیجه رسید که باید با حذف واحدهای اسراف گر و ناکارآمد در یک فضای رقابتی سالم، در اندیشه پیشرفت خصوصی سازی در سازمان خود باشد. تاسیس شرکت متروساز (با حدود ۳۰درصد سهم مترو) از اولین گام های شرکت مترو در پیشبرد اهداف خصوصی سازی در سطح شرکت بود. در سال ۱۳۷۶ با تغییرات ایجاد شده در مدیریت سازمان، روند کند خصوصی سازی شتاب بیشتری گرفت. هم اکنون نیز با ایجاد شرکت های اقماری وابسته به مترو خصوصی سازی ادامه می یابد اما این روند باید شتاب بیشتری بگیرد.
● آینده روشن مترو نیازمند توجه بیشتر دولت
متروی تهران سالانه قادر به جذب هزار میلیارد تومان اعتبار است. خطوط سه، چهار، شش و هفت به طور کامل طراحی شده اند و احداث آنها نیازمند اختصاص اعتبارات لازم است. تصویب اعتبار ۲۹۰ میلیارد تومانی برای متروی تهران در صحن علنی مجلس شورای اسلامی خبر خوشحال کننده ای است. در صورتی که شورای نگهبان این بودجه را تصویب کند، سال آینده متروی تهران سه برابر بودجه امسال، اعتبار خواهد داشت تا بتواند طبق برنامه، خطوط متروی تهران را تکمیل کند. به گفته هاشمی امسال قول بهره برداری از چهار کیلومتر خط مترو را داده بودیم که به این قول عمل کردیم و برای سال آینده نیز پیش بینی می کنیم هفت کیلومتر را تحویل دهیم. سال ۸۸، ۱۰ کیلومتر، سال ۸۹، ۱۵ کیلومتر و سال های آینده ۲۰ تا ۳۰ کیلومتر مترو تحویل مردم خواهیم داد تا به جایی برسیم که در طول هفت سال ۱۶۰ کیلومتر مترو بسازیم و تحویل دهیم. اینها همه در صورتی است که دولت به یاری مترو بیاید و اعتبار لازم را برای آن محیا کند. زیرا در حال حاضر امکان جذب فاینانس ها وجود ندارد.
● نتیجه گیری و راهکار
حمل و نقل به عنوان یکی از شاخص های مهم توسعه به صورت معضلی غیر قابل اجتناب، هزینه های فراوانی را برجای می گذارد. در حمل و نقل عمومی باید به سمت وسایلی برویم که بیش ترین حجم و کم ترین هزینه و زمان را برای ما فراهم کند که در این راستا مترو اقتصادی ترین، بهترین و ایمن ترین وسیله حمل و نقل عمومی است. مترو تنها ۲۵ درصد هزینه های خود را از محل فروش بلیت به دست می آورد به همین دلیل پرداخت به موقع یارانه های بلیت ضروری است.

نویسنده : عباس محتشمی

منبع : روزنامه مردم سالاری