کی چقدر می گیرد؟

بالاخره طرح اصلاحات اقتصادی دولت کریمه رونمایی شد. در برنامه زنده رئیس جمهور در شبکه اول سیما وی اصلاحات اقتصادی خود را توضیح داد. اصلاحاتی که جان کلام آن نقدی کردن یارانه ها و پرداخت مبلغی پول تا آخر سال بود. جالب تر اینکه پیش از این، یک بار دیگر مقرر شده بود رئیس جمهور در تلویزیون طرح اصلاحات اقتصادی خود را توضیح دهد. اما دفعه اول به دلیل نگرانی برخی نهادهای فرادست قوه مجریه، برنامه لغو شد. این بار اما عزم جزم رئیس جمهور برای نقدی کردن یارانه ها طرح را به صدا و سیما کشاند و نقدی کردن اعلام شد، بدون اشاره به اینکه برای اجرایی شدن کاری چنین عظیم، یک سال آخر دولت زمان کافی و مناسبی نیست و بدون در نظر آوردن آنکه پرداخت هر نوع پول به مردم نیازمند مصوبه مجلس است. از سوی دیگر اجرایی شدن این طرح نیاز به اصلاح قانون بودجه سال ۸۷ و در کنار آن اخذ مجوز از مجلس برای واقعی کردن یا افزایش قیمت کالاهای یارانه یی دارد. نکته مهم تر دیگری که بدان اشاره نشده خود طرح است. رئیس جمهور نگفته قیمت حامل های انرژی کی و چگونه اصلاح می شود. همچنین کسی نمی داند نقدی کردن یارانه ها شامل یارانه کالای اساسی هم هست یا خیر. از اینکه همه مردم یارانه نقدی دریافت می کنند یا گروهی از آنها، هم خبری در دست نیست.در واقع نقدی کردن یارانه ها طرحی است کلی و مبهم که پیرامون جهات مختلف آن بحث شده و هنوز نظر قطعی بیرون نیامده و حتی در دولت هم چیزی مصوب نشده. پس این تنها مردم نیستند که از ابعاد مختلف طرح بی اطلاعند، مجموعه دولت هم هنوز به جمع بندی قطعی نرسیده و مکتوب مشخصی در دست ندارد.این مساله در کنار تعجیل دولت برای اجرای طرح این شائبه را مطرح می کند که احتمالاً پرداخت نقدی یارانه در واپسین ماه های ریاست جمهوری احمدی نژاد و در آستانه انتخابات ریاست جمهوری در جهت فعالیت های انتخاباتی صورت می گیرد.
‌● هزار نکته نامعلوم
کمتر از یک سال است که طرح نقدی کردن یارانه ها به عنوان اساسی ترین قدم در راستای هدفمند کردن یارانه ها مطرح شده است. البته پیش از این هم هدفمندی یارانه ها و از جمله نقدی کردن یارانه ها سابقه طولانی داشته و در دوره های مختلف پیرامون آن بحث شده است. چنان که محمد خاتمی مهم ترین ناکامی اقتصادی دولت خود را هدفمند نشدن یارانه ها خواند و مهدی کروبی مهم ترین شعار انتخاباتی خود- در انتخابات ریاست جمهوری پیشین- را پرداخت نقدی ۵۰ هزار تومان یارانه به مردم قرار داد اما آنچه محمود احمدی نژاد را واداشته در سال آخر دولت خود به کاری چنین عظیم و خطرناک دست بزند، اندکی مبهم است. از حدود هشت ماه قبل بار دیگر نظر وزارت رفاه معطوف به این مساله شد که وضعیت یارانه ها در کشور نابسامان و در راستای بی عدالتی است. در حال حاضر قیمت کالایی مثل بنزین یک ششم قیمت واقعی است و کسانی که مصرف بیشتر دارند، از یارانه های انرژی برخوردارترند. همین مثال بیانگر زمینه های بی عدالتی یارانه یی است. اگر قیمت ها عادلانه شود از محل مابه التفاوت قیمت امروز و قیمت واقعی، پولی در صندوق دولت جمع می شود که همان یارانه پرداختی کالاهاست. راحت ترین راه آن است که این یارانه نقداً پرداخت شود. برای این کار دو راه پیش روی دولت قرار گرفت؛ اول آنکه این پول به صورت مساوی میان تمامی خانوارهای ایرانی توزیع شود و دوم آنکه یارانه نقدی به تناسب درآمد خانوارها توزیع شود؛ یعنی کم درآمدها بیشتر بگیرند و برخوردارها کمتر. گرچه این حرکت به عدالت نزدیک تر است و دولت به آن متمایل تر، در شرایط حاضر امکان آن وجود ندارد.در بیان نبود امکان پرداخت یارانه نقدی به تناسب درآمد، دلایل چندی به دولت ارائه شده که از آن جمله، نبود امکان شناسایی گروه های هدف است. از سوی دیگر پول یارانه، پول نفت است. طبیعی است که تمامی ایرانیان پول نفت را حق خود می دانند و همگی از آن سهم دارند. همچنین گرچه درآمد افراد متغیر است، الزاماً نمی توان گفت درآمد بیشتر به معنی برخورداری بیشتر است، چه در صورت داشتن درآمد بالا و در کنار آن ابتلای یک عضو خانوار به بیماری صعب العلاج عملاً همان درآمد بالا هم کفاف مخارج را نمی دهد. درآمد خانوارها هم در حال تغییر است و ممکن است فقیر امروز غنی فردا باشد و برعکس، تفاوت میان پرداخت به خانوارهای شهری و روستایی هم هنوز محل تردید است. پرداخت یارانه باید به گونه یی باشد که در جهت تشویق مردم به مهاجرت به شهرها نباشد. تعداد افراد خانوارها هم مهم است. نباید پرداخت به گونه یی صورت گیرد که رشد جمعیت را تشویق کند. ظاهراً تاکنون حداکثر تعداد اعضای خانواده برای برخورداری از یارانه ها شش نفر در نظر گرفته شده است اما در این موارد هم هنوز دولت نظر قطعی ندارد.گرچه پرداخت نقدی یارانه ها به ظاهر شفاف است، جوانب آن کاملاً نامعلوم هستند. پرداخت نقدی یارانه ها بر تولید، توزیع، کشاورزی، صنعت، بهداشت، تورم و... اثر می گذارد. در مواردی مثل تولید، صادرات و واردات عملاً مزیت های کشور تغییر می کند. خیلی از تولیدات کشور براساس مزیت انرژی اتفاق می افتد و با واقعی شدن قیمت ها دیگر مواردی مثل ذوب فلزات مقرون به صرفه نخواهند بود. صنایع خودروسازی هم قطعاً از این طرح متاثر می شوند چرا که واقعی شدن قیمت ها موجب می شود مردم نسبت به خودروهای داخلی که بعضاً دو تا چند برابر خودروهای مشابه خارجی سوخت مصرف می کنند اقبالی نشان ندهند. یعنی در صورت تغییر قیمت سوخت، مردم سرمایه گذاری اولیه خودرو (قیمت خودرو) را بیشتر کرده و خودروی گران تر خارجی را انتخاب می کنند که مصرف به مراتب کمتری از خودروی تولید داخل دارد.
● کدام کالاها گران می شوند
قطعاً اولین قدم برای اجرایی شدن نقدی کردن یارانه ها، واقعی کردن قیمت هاست. هنوز دولت تصمیم قطعی نگرفته که قیمت ها یکدفعه افزایش پیدا کند یا تدریجی و البته هنوز مشخص نیست تغییر قیمت تمام فرآورده های انرژی همزمان صورت بگیرد یا به تدریج. مهم تر آنکه معلوم نیست واقعی شدن قیمت ها تنها شامل حال حامل های انرژی است یا کالاهای اساسی را هم دربر می گیرد.تمایل دولت بیشتر به سمت آن است که قیمت تمامی کالاهای یارانه یی اعم از حامل های انرژی و کالاهای اساسی همزمان و یکباره به قیمت واقعی برسد. اما این رفتار به ویژه در وزارتخانه های کلیدی مخالفان جدی دارد. کل رقم یارانه انرژی به قیمت فعلی نفت حدود ۱۰۰ هزار میلیارد تومان (۱۰۰ میلیارد دلار) است. از این میان کمتر از ۱۰ هزار میلیارد تومان یا بنا بر برخی محاسبات پنج هزار میلیارد تومان مربوط به یارانه کالاهای اساسی است. بخش زیادی از این رقم مربوط به یارانه نان، دارو و اقلامی مانند شیرخشک است که شوخی با آنها امنیت غذایی و سلامت گروه های ضعیف جامعه را به خطر می اندازد.اهمیت و البته نگرانی های طرح نقدی کردن یارانه ها وقتی مشخص تر می شود که به وضعیت برخورداری دهک های مختلف درآمدی از یارانه ها توجه کنیم. در حالی که درآمد خانوارهای شهری دهک دهم (ثروتمندترین) نسبت به دهک اول (فقیرترین) حدود ۱۴ برابر است، برخورداری دهک دهم از یارانه ها هم بیشتر است. یعنی دهک دهم نسبت به دهک اول چهار برابر بیشتر از یارانه ها استفاده می کند. در خانوارهای روستایی هم درآمد دهک ثروتمند نسبت به دهک ضعیف ۱۶ برابر است، اما همان گروه پردرآمدتر شش برابر بیشتر از یارانه ها استفاده می کنند. وقتی بحث به یارانه بنزین می رسد پرداخت یارانه به شدت ناعادلانه تر می شود. خانوارهای شهری دهک دهم ۲۵ برابر خانوارهای شهری دهک اول از یارانه بنزین استفاده می کنند. در روستاها هم دهک دهم ۲۲ برابر دهک اول از یارانه بنزین برخوردارند.
● یارانه نقدی چقدر است
طرح سراسر ابهام نقدی کردن یارانه ها با سوال دیگری هم مواجه است. با توجه به آنکه میزان درآمد نفت در سال های متفاوت، فرق می کند آیا پرداخت یارانه نقدی در مقاطع مختلف یکسان خواهد بود؟ یعنی آیا دولت می تواند در شرایطی که نفت را بشکه یی ۴۰ دلار می فروشد، همان قدر یارانه نقدی پرداخت کند که وقتی نفت را بشکه یی ۱۱۰ دلار می فروشد؟ آیا در صورتی که با برآورد امروز، یارانه نقدی محاسبه و پرداخت شود و مردم سطح هزینه های خود را به تناسب آن تنظیم کنند، می توان با کاهش درآمد نفت ناگهان یارانه را کاهش داد؟طبق تصمیم دولت یارانه صد هزار میلیارد تومانی فعلی صرف سه کار می شود؛پرداخت مستقیم به مردم، پرداخت یارانه تولیدی و کمک به کنترل نقدینگی برای کنترل تورم، البته کماکان ترکیب این سه نامعلوم است و مشخص نشده چقدر از پول صرف هر کدام از مصارف سه گانه شود. مورد سوم به رشد حجم نقدینگی در سال های اخیر برمی گردد. دولت استدلال کرده اگر بتوانیم بخشی از پول یارانه را برای تامین هزینه ها به دولت بدهیم که دولت ناچار به استقراض از بانک مرکزی و رشد دادن حجم نقدینگی نشود خوب است.فرض آن است که اگر مثلاً تورم ناشی از نقدی کردن یارانه ها ۷۰ درصد باشد و تورم ناشی از رشد نقدینگی سالانه ۲۰ درصد، می شود با پرداخت بخشی از پول یارانه به دولت از رخداد تورم ۲۰ درصدی جلوگیری کرد. یعنی به جای تورم ۹۰ درصدی، تورم ۷۰ درصدی داشته باشیم. به هر حال با وجود تمامی این بحث ها مشخص نیست سهم هر خانوار از یارانه نقدی چقدر باشد.
● پیش بینی تورم ۳۷ تا ۱۰۰درصدی
اعلام مرکز آمار برای پر کردن فرم های یارانه نقدی توسط مردم، نه به دلیل پرداخت هرچه سریع تر یارانه ها به مردم، که برای جمع آوری اطلاعات است. یعنی مرکز آمار می خواهد پایگاه جمعیتی از افراد داشته باشد و بداند وضعیت درآمدی خانوارها چگونه است. وجود این اطلاعات کمک می کند در آینده یی دور، یارانه ها به تناسب درآمد توزیع شود. اما در آینده نزدیک- احتمالاً در آستانه انتخابات- برای هر خانوار یک حساب دریافت یارانه مشخص می شود. این حساب ها توسط دولت شارژ می شوند اما امکان برداشت از آنها به واقعی شدن قیمت ها یا افزایش آن موکول می شود. یعنی اعتباری برای مردم ایجاد می شود که بعد از بالا رفتن قیمت ها از آن استفاده کنند. اینکه پول پرداختی چقدر باشد و تورم حاصل از طرح چقدر هم روشن نیست. در باب اثرات تورمی این طرح گزارش های متفاوتی از بانک مرکزی، وزارت اقتصاد و... به دولت ارائه شده است. این گزارش ها تورم ناشی از طرح را از حداقل ۳۷ درصد تا حداکثر بیش از ۱۰۰درصد پیش بینی می کنند. البته باید به خاطر داشت که استفاده از دو روش مختلف محاسبه در مورد یک تصمیم مشابه می تواند تورم را تا دو برابر متفاوت از هم پیش بینی کند. از طرفی گستره زیاد پیش بینی تورم به انواع تصمیمات اعم از افزایش یکباره تمام قیمت ها یا افزایش یکباره قیمت برخی کالاها یا گزینه های افزایش تدریجی قیمت برمی گردد. نکته قابل تامل دیگر آن است که مدل های اقتصادسنجی در زمینه محاسبات اثرات قیمتی در تورم، عمدتاً مربوط به رشد های ۲۰ تا ۳۰ درصدی قیمت ها است و مدلی برای رشد ۵۰۰ یا ۶۰۰ درصدی قیمت ها وجود ندارد. به همین دلیل برخی کارشناسان محاسبات مربوط را صائب نمی دانند.
● نقش لاریجانی
هنوز برای جنبه های متفاوت طرح نقدی کردن یارانه ها تصمیم گیری نشده و عملاً طرح مکتوب کاملی در دست نیست. ناچار نمی توان امیدوار بود که به زودی این طرح اجرایی شود، مگر آنکه انتخابات آتی انگیزه یی چنان قوی باشد که طرحی با این شمول و گستردگی در کوتاه زمان و بدون طی مراحل کارشناسی در دست اجرا قرار بگیرد.اینجا است که نقش مجلس به وضوح خودنمایی می کند. اگر روال مجلس هشتم همان روش هماهنگی با دولت مجلس هفتم باشد، احتمال اجرای طرح در دولت محمود احمدی نژاد وجود دارد. در غیر این صورت باید اجماع کاملی در مجلس در باب طرح نقدی شدن یارانه ها صورت بگیرد و زمانی درخور برای بررسی آن صرف شود.وقتی یک طرح دولت که چند کمیسیون مجلس را درگیر می کند، سه تا چهار سال برای تصویب به زمان نیاز دارد، پیش بینی زمانی تصویب طرح نقدی کردن یارانه ها که تمامی کمیسیون های مجلس را دربرمی گیرد، چقدر است؟ طبق مصوبه مجلس هفتم موسوم به «تثبیت قیمت ها» دولت برای تغییر قیمت اقلام مشمول تثبیت قیمت ها باید گزارش به مجلس ارائه کند و از مجلس مصوبه بگیرد. همچنین برای اختصاص بخشی از درآمد برای پرداخت نقدی یارانه ها باید قانون بودجه در مجلس اصلاح شود. مهم تر آنکه طبق قانون اساسی هر پرداختی باید طبق قانون باشد و نمی شود بدون مجوز مجلس از بودجه عمومی به کسی پول داد. پس اصل پرداخت نقدی یارانه هم نیازمند مصوبه مجلس است. به این ترتیب توپ اجرایی شدن طرح بیش از دولت در زمین مجلس است و وزن علی لاریجانی در تصمیم گیری برای نقدی شدن یارانه ها کمتر از محمود احمدی نژاد نیست. به هر حال اصلاحات اقتصادی و از جمله پرداخت نقدی یارانه ها چونان شمشیر دولبه است. چنان که کیسینجر در مورد اصلاحات اقتصادی می گوید؛«اگر اصلاحات درست اجرا نشود دولت ها را تا حد سرنگونی مجازات می کند.» مجازاتی که در مورد دولت شوروی اعمال شد. گرچه نمونه های موفقی از اصلاحات اقتصادی هم وجود دارد که چین بهترین نماینده آن است. اینکه ایران مثال موفقیت اصلاحات اقتصادی شود یا نامش در کنار نام شوروی قرار بگیرد، انتخابی است که پیش روی دولت نهم و مجلس هشتم قرار دارد. اینک اصلاحات اقتصادی پیشنهادی احمدی نژاد به مهر تایید لاریجانی هم نیاز دارد. این دو باید در آینده در باب اصلاحات پاسخگو باشند.

بهناز صادق پور

منبع : روزنامه اعتماد