شرایط و آداب دعا

بسیار پیش آمده است که شخصی و حتی خودتان از این که دعا استجابت نشده است گله مند شده باشید. این گلایه به نظر شما امری درست است؛ زیرا بر این باورید که همه کارها و شرایط استجابت دعا را به درستی به جا آورده اید و چیزی کم نگذاشته اید. مگر نه این است که باتوجه به خدا و بینش و نگرش این که تنها اوست که توانا و قادر به انجام خواسته شماست به پیشگاه او رفته و در درگاه ایزدمنان از او خواسته اید که حاجت و نیاز شما را برآورده سازد؟ و مگر نه این است که خداوند در قرآن فرموده است: ادعونی استجب لکم؛ مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم. پس چرا با این همه خواندن و راز و نیازهای شبانه روز نیایش های ما به جایی نمی رسد و پاسخی به خواسته های ما داده نمی شود؟ آیا برای استجابت دعا و نیایش شرایطی است که رعایت نشده و این گونه دعا به استجابت نرسیده است؟ قرآن چه شرایط و زمینه هایی را برای اجابت دعا برمی شمارد؟ این نوشتار کوششی است تا بر پایه آموزه های وحیانی قرآن شرایط و بسترهای اجابت دعا دانسته شود.
● چیستی دعا و نیایش
دعا در زبان عربی و نیایش در زبان پارسی به معنا و مفهوم خاصی است. هرچند که دعا در لغت عربی به معنا درخواست انجام دادن چیزی است. (معجم الفروق اللغویه ص ۵۳۴) و در معانی گوناگونی چون استغاثه و عبادت نیز به کار رفته است (لسان العرب؛ ابن منظور؛ ج۴ ص۳۵۹) و از این رو در کاربردهای قرآنی گاه به معنای ثنای و مدح الهی و یا طلب و درخواست عفو و رحمت و یا خواستن بهره دنیایی آمده است ولی در اصطلاح درخواست از خداوند برای برآوردن حاجت و نیازی است. از این رو مؤلفه اصلی دعا به معنا و مفهوم گریز از غیر خدا و فرار به سوی اوست؛ زیرا بر این باور است که تنها اوست که می تواند نیازهای وی را برآورده سازد و هر کسی دیگر از این توانایی برخوردار نمی باشد. از این رو برخی بر این باورند که دعا می بایست درخواست از بزرگی باشد که توانایی انجام هر کاری را داشته باشد و این کس جز خداوند قادر و متعال نیست که هم در تعالی و بزرگی و بلندی است و هم توانای مطلق و قادر حقیقی می باشد.
هرچند که برای بیان مفهوم درخواست و پرسش از خدا برای اجابت نیازی و حاجتی از واژه دعا استفاده می شود ولی در آیات قرآن برای بیان همین مفهوم از واژگان دیگری نیز چون استغاثه و استعاذه و استعانت و مانند آن نیز استفاده شده است و این واژگان نیز در همین مفهوم اصطلاحی دعا کاربرد دارد.
این مفهوم خاص درخواست از خدا، برای برآورد نیاز و حاجتی را از آن رو دعا گفته اند که در آغاز آن واژگان یا الله و یا رب و یا رحمن به کار می رود که به معنای خواندن است. از این رو به خواندنی خاصی اصطلاح دعا جعل شده است. شخص در حقیقت با آغاز کردن به یا رب که به معنای خواندن است، او را مورد خطاب قرار می دهد و از وی خواسته های خویش را می خواهد. از این رو ندا نیز در مسئله دعا نقش مهمی دارد و توجه به او و منادی قرار دادن خداوند به عنوان مؤلفه دعا مطرح می شود.
● اهداف دعا
هدف از دعا کردن تأمین خواسته ها (طه ۲۵ و ۳۶) بهره مندی از نعمت (ابراهیم آیه ۳۴) بهره مندی از حسنه های دنیا و آخرت (بقره آیه ۲۰۱ و ۲۰۲) امداد و یاری خداوند (بقره آیه ۲۰۵ و ۲۵۱ و انبیاء آیه ۷۶ و ۷۷) دست یابی به آبرومندی (آل عمران آیه ۱۹۰ و ۱۹۲ و ۱۹۵) جلب رحمت الهی (اعراف آیه ۵۶) و عنایت او (انعام آیه ۵۲) و درمان بیماری ها و شفای بیماران (انبیاء آیه ۸۳ و ۸۴ و ص آیه ۴۱ و ۴۳) و رفع حزن و اندوه (انبیاء آیه ۷۶ و ۸۷ و ۸۸ و صافات آیه ۷۵ و ۷۶) رفع گرفتاری ها و نجات از سلطه ظالمان و ستمگران (قصص آیه ۲۱ و ۲۵) و مصونیت از دوزخ و گناه و انحرافات (آل عمران آیه ۱۹۱ تا ۱۹۵ و طور آیه ۲۷ و ۲۸ و نیز یوسف آیه ۳۳ و ۳۴) و امور دیگری از این قبیل می باشد. البته آن چه بیان شده است بخشی از خواسته های اساسی بشر است وگرنه انسان برای هر چیز بزرگ و کوچک و یا خرد و کلانی دست به دعا برمی دارد.
● انواع دعا
ابن عربی در فصوص الحکم دعا و پرسش بشر را به دو بخش اساسی دسته بندی می کند. به نظر وی دعا و پرسش انسانی را می بایست به دو دسته پرسش های بیانی و کلامی و پرسش ها و دعاهای ذاتی و غیربیانی بخش کرد. آن چه توده مردم بدان توجه دارند تنها دعاها و نیایش های زبانی و کلامی است که به زبان بیان می کنند در حالی که خواسته و دعاهای انسان در پیشگاه خداوند فراتر از این پرسش ها و خواسته های زبانی است و ذات انسانی همواره پرسش ها و دعاهایی دارد که تنها اهل دل آن را می شنوند با آن که همه این دعا و خواسته و پرسش ها را در پیشگاه خداوند مطرح می سازند. خداوند به هر دو دسته از دعاهای انسان پاسخ های در خور می دهد و کسی را دست خالی از درگاه خویش بازنمی گرداند.
● آداب دعا
قرآن برای اجابت دعا آداب خاصی را بیان می کند که در اجابت ویا سرعت اجابت و کمال آن تأثیرگذار است. هر چند که گفته اند که در دعا و بیان آن هیچ آدابی مجو، ولی بی گمان هر چیزی آدابی خاص دارد که می تواند در فرآیند اجابت و تحقق و یا کمال و یا کم و کیف آن تأثیرگذار باشد.
قرآن برای اجابت دعا آدابی را مطرح می سازد که در اجابت و مسایل مرتبط به آن نقش دارد.
از جمله این آداب اظهار ایمان (آل عمران آیه ۱۶) اظهار اسلام (احقاق آیه ۱۵) و اظهار اطاعت (بقره آیه ۲۸۴) و اموری از این قبیل است. کسی که به خدا ایمان ندارد و یا در ایمانش شک و تردیدی است نمی تواند امید به آن داشته باشد که پاسخی بشنود؛ زیرا باور به خدا به معنای باور به هدایت گری و نقش او در هستی است و شخص می بایست این مسئله را اظهار دارد. از این روست که اظهار به عنوان یکی از آداب دعا ذکر می شود. بنابراین باور درونی به تنهایی کفایت نمی کند بلکه اظهار و بیان آن تاثیر مهمی در اجابت دعا دارد.
اظهار ضعف و ناتوانی و بیان کاستی ها و کمبودها (قمر آیه ۱۰ و ۱۱ و نیز مریم آیه ۴) و اظهار نیاز به درگاه خداوند (حمد آیه ۵ و ۶) به همراه اقرار به قدرت خداوند (تحریم آیه ۸) و علم او به همه چیز (بقره آیه ۱۲۷ و آل عمران آیه ۳۵) و هم چنین اقرار به شنوایی (همان) و اقرار به حکمت خدا (بقره آیه ۱۲۹) از مهمترین آدابی است که می بایست در دعا مراعات شود. این بدان معناست که شخص افزون بر ضعف و سستی خود بر این باور است که تنها خداوند آگاه و دانا و فرزانه است که می تواند به قدرت و توانایی خویش حاجت ها و نیازهای او را بشنود و آگاه گردد و به حکمت و توانایی آن را برآورده سازد.
برای بیان ضعف و سستی خود قرآن پیشنهاد می دهد که انسان در پیشگاه خداوند استغفار از گناهان (آل عمران آیه ۱۴۷ و ۱۹۳ و ۱۹۴ و اعراف آیه ۱۵۱) و توبه (بقره آیه ۱۲۸) کرده و با بالا بردن دست ها و کف آن به آسمان (انبیاء آیه ۹۰) نهایت خشوع (انبیاء آیه ۹۰) و تضرع (اعراف آیه ۵۵ و ۲۰۵) و انابه (روم آیه ۳۳ و ص آیه ۳۴ و ۳۵ و زمر آیه ۸) حاجت ها و نیازهای خویش را در پیشگاه خداوند عرضه دارد.
یکی از آداب دعا که برای اجابت آن بسیار مفید است تسبیح و تنزیه خداوند است؛ زیرا شخص با این کار بیان می دارد که علت روآوردن وی به سوی خدا نیاز اوست و خداوند هستی هیچ نیازی به نیایش و دعای او ندارد.(انبیاء آیه ۸۷)
از دیگر آداب مهم و اساسی دعا و نیایش که قرآن بدان اشاره کرده است تعمیم دعاست. یعنی این که شخص در هنگام دعا دیگران را نیز شریک کند و تنها به دعا در حق خود نپردازد. نگرش جمعی و قرار دادن گروه در بیان همانند همراهی گروهی در دعا از آدابی است که در اجابت دعا نقش دارد. (حمد آیه ۶ و نیز بقره آیه ۱۲۷ و ۱۲۸ و ۲۰۰ و ۲۰۱ و ۲۵۰ و ده ها آیه دیگر) خداوند برای این که مومنان به این مسئله توجه داشته باشند در عمل در هنگام بیان دعاهایی منقول از پیامبران به تعمیم آن اشاره می کند.
تناسب میان نوع دعا و اسمای الهی نیز از آداب پذیرش دعاست. از این رو برای بیماری از نام شافی و برای انتقام از ظالمان و ستمگران یامنتقم و برای فرزندخواهی، خیرالوارثین و برای منزل و خانه، خیرالمنزلین و برای قدرت و ثروت، یا وهاب و برای پیروزی، خیرالفاتحین مانند آن به کار رود. (بقره آیه۱۲۸ و ۱۲۹ و آل عمران آیه۸ و ۳۵و انبیاء آیه ۸۹و مؤمنون آیه۲۹ و ۱۰۹ و ص آیه۳۵)
حمد (فاتحه آیه ۲و ۶) و توکل (اعراف آیه ۸۹ و یونس آیه ۸۵) و ذکر اسمای الهی (اعراف آیه۱۸۰) و بیان ذکر اللهم (مائده آیه۱۱۴) و یادکرد نعمت های خداوندی (یوسف آیه۱۰۱ و قصص آیه۱۷) و وارونه کردن کف دست ها به طرف آسمان (مزمل آیه۸) از آداب دعاست. در روایتی از امام کاظم(ع) نقل شده است که مراد از تبتل در هنگام دعا آن است که شخص کف دستهایش را برگرداند. (نورالثقلین ج۵ ص۴۴۹)
● زمینه های اجابت دعا
آن چه تاکنون بیان شده است آداب دعا کردن است ولی شخص پیش از این که این آداب را در دعا کردن برای استجابت آن به کار گیرد می بایست خود زمینه های استجابت و اجابت دعا و نیایش را فراهم آورد. قرآن آموزه هایی را به عنوان زمینه های اجابت دعا بر می شمارد که برخی از آن ها عبارتند از: دوری و اجتناب از فساد و معصیت (اعراف آیه۵۶) اخلاص و ایمان (آل عمران آیه ۱۹۳ و ۱۹۵ و انبیاء آیه ۸۷و ۸۸ و شورا آیه۲۶)، قرار گرفتن انسان در شرایط اضطرار و درماندگی (انعام آیه۶۳و ۶۴ و نمل آیه۶۲ و آیات دیگر) خشوع و فروتنی در پیشگاه خدا (انبیاء آیه ۸۹ و ۹۰) احسان و نیکوکاری و کردارهای نیک (بقره آیه ۵۸) سبقت در خیر و پیشی گرفتن در کارهای خوب (انبیاء آیه۹۰) و عمل صالح (شورا آیه ۲۶) و داشتن حالت خوف و رجا و بیم و امید (اعراف آیه۵۶)
● موانع اجابت دعا
تجاوزگری (اعراف آیه۵۵) تمسخر دیگری (مؤمنون آیه ۱۰۷ تا ۱۱۰) فساد (اعراف آیه۵۶) کفر (غافر آیه۱۱و ۱۲) از مهم ترین نمونه هایی است که به عنوان موانع اصلی اجابت دعا بیان شده است. این ها تنها نمونه هایی از علل و موانع است وگرنه هرگونه خلاف موارد پیش گفته در بخش آداب و زمینه های خود به عنوان موانع می تواند نقش اساسی داشته باشد.

کریم حسن زاده

منبع : روزنامه کیهان