اعتیاد مجازی

تکنولوژی و خصوصاً کامپیوتر و اینترنت، علاوه بر مزایایی که دارند، بی­گمان پدیدآورنده مشکلات جدید یا تشدید کننده مشکلات قدیمی نیز می­باشند. ویژگی­های منحصر به فرد اینترنت از جمله سهولت دسترسی به آن، ۲۴ ساعته بودن، سادگی کار، هزینه پایین، گمنام ماندن کابران در آن و...، همگی موجب استقبال عظیم مردم در سراسر جهان از آن شده است. این خصوصیات، علاوه بر آنکه از یک طرف از قابلیت­های اینترنت محسوب می­شوند، از طرف دیگر از معایب آن نیز شمرده می‌شوند. یکی از مشکلاتی که اینترنت پدید آورده است، اعتیاد مجازی یا اعتیاد به این شبکه عظیم جهانی است که دارای تأثیرات رفتاری ـ روانی بسیار مضری بر روی کاربران می­شود.
شکی نیست که اینترنت پیشتاز انقلاب صنعتی جدید است. یک تکنولوژی جدید، همانند یک رابطه جدید است؛ یعنی در ابتدا جذاب و سرگرم­کننده است؛ اما نهایتاً نیازمند صرف انرژی و زمان فراوان برای حفظ آن هستیم. من نسبت به وعده تکنولوژی مبنی بر بهبود کیفیت زندگی تردید دارم و هنوز هم از اینکه کامپیوتر و اینترنت این قدر اسراف کننده زمان هستند، در تعجبم. من این حقایق را از مصاحبه، مطالعه و درمان هزاران فردی که به کلینیکم مراجعه کرده­اند، دریافته­ام. به نظر واضح می­رسد که اینترنت می­تواند مورد حسن استفاده یا سوءاستفاده به صورت اعتیادآور قرار بگیرد. عوامل روان­شناختی فراوانی بر قدرت و جذابیت اینترنت دلالت دارند. به نظر می­رسد که همان ویژگی­هایی که تشکیل­دهنده قدرت اینترنت هستند، همگی دارای قابلیت اعتیادآور هم باشند.
تکنولوژی و خصوصاً کامپیوترها و اینترنت، در بهترین حالت به آسانی مورد سوءاستفاده یا استفاده بیش از حد قرار می­گیرند و در بدترین حالت، اعتیادآور می­گردند. ترکیب ویژگی­های محتوای تحریک­آمیز، سهولت دسترسی، آسانی، هزینه پایین، تحریک برانگیزی بصری، خودمختاری و گمنامی، منجر به یک تجربه روان­شناختی شدیداً فعال می­شود. به عبارت دیگر، این تکنولوژی حالت زندگی و عشق ورزیدن ما را تحت تأثیر خود قرار می­دهد. حرف من این است که برخی از این تأثیرات واقعاً منفی­اند و احتمالاً موجب تأثیرات منفی روان­شناختی نیز خواهند شد. اینترنت و دیگر فن­آوری­های دیجیتال، آخرین نمونه از مجموعه «پیشرفت­ها»ی جهان ما هستند که دارای تأثیرات منفی ناخواسته­ای هم می­باشند. تجربه مشکلات کار کردن با فن­آوری­های ناشناخته و جدید، بسیار دیرینه است؛ ما تعداد بی­شماری از چیزهای نو و جدید دیده­ایم که اثرات ناخواسته و غیرمنتظره زیان­آوری داشته­اند. داروی تالیدو مید، پی­وی­سی، پی­سی­بی­ها ،انرژی اتمی، سوخت­های فسیلی و حتی تلویزیون را به یاد بیاورید که در کنار آسودگی­ها و بهبودی­های علی­الظاهر بی­خطر، در سایه خاصیت کمک کننده و افزاینده رفاه، دارای اثرات مضری نیز بوده­اند. برخی از این اثرات مضر، آشکار و فاجعه­آمیز هستند و برخی دیگر موذیانه­تر و نامحسوس­تر.
حتی پیشرفت­های در ظاهر بی­خطر، همانند آسانسور، کنترل­های از راه دور، کارت­های اعتباری، ظرفشویی­ها و وسایل حمل و نقل، همگی دارای آثار ناخواسته زیانباری هم هستند. همه آن­ها در زمان و انرژی صرفه­جویی می­کنند، اما انرژی­ای که آن­ها صرفه­جویی می­کنند، ما را از استفاده از اعضای فیزیکی بدنمان، آن طور که برای استفاده طراحی شده­اند، باز می­دارند. ما در کوتاه مدت، خودمان را راحت و آسوده می­کنیم و یک سبک زندگی کم تحرک را برمی­گزینیم.
تکنولوژی خارج از مقوله اخلاق است؛ ذاتاً خوب یا شر نیست، بلکه تأثیری است در شیوه زندگی ما. آمریکایی­ها تکنولوژی را دوست دارند؛ اما این اعتماد و تعهد کورکورانه آن­ها، همانند یک تعصب مذهبی است. شاید اکثر ما تکنولوژی را به خاطر وعده­هایی که برای آینده می­دهد دوست داریم؛ این وعده یک امروز بهتر و یک فردای طولانی­تر است که ما را مسحور شنیدن خبرهایی از چیزهای جدید و بهتر می­کند.
ما درعصری زندگی می­کنیم که تکنولوژی کامپیوتر و دیجیتال همواره در مرز کارهای بزرگ ـ شیوه­های جدید و بهتر انجام دادن کارها ـ قرار دارند و البته در برخی موارد هم این شیوه­ها صحیح هستند. در این عصر، هرچیز در عرض یکی دو سال کهنه و قدیمی می­شود. کامپیوتر و اینترنت ادعای ساده­تر کردن، آسان­تر کردن و در نتیجه ارضاکننده­تر کردن زندگی ما را دارند، اما واقعیت به این سادگی­ها هم نیست.
مردم به­طور فیزیکی و روانی در­طول قرن­ها به بسیاری از رفتارها و اصول، پای­بند و وابسته شده­اند. این الگوی گریزناپذیر، منعکس کننده یک مزیت علی نیست، بلکه از یک الگوی هدایت شده برای استفاده تشکیل شده است که دائماً در حال گسترش است، به طوری که بر زندگی ما اثر منفی می­گذارد. حوزه­های کلیدی زندگانی که تحت تأثیر قرار می­گیرند، ازدواج­ها، روابط استخدام و موقعیت مالی حقوقی هستند.
این واقعیت که موادی همچون الکل و دیگر مواد مخدر، ایجادکننده نوعی وابستگی و اعتیاد فیزیکی و یا روانی هستند مورد پذیرش قرار گرفته است. همچنین رفتارهای معینی مثال قمار، غذاخوردن، کار کردن، ورزش کردن، خرید کردن و اعمال جنسی نیز دارای اعتیاد بالقوه می­باشند و این حقیقت، اخیراً مورد تأیید بیشتری قرار گرفته است. مثلاً ثابت شده است که کارکرد گریزناپذیر این رفتارها می­تواند اثراتی همچون اثرات مواد مخدر، الکل و دیگر مواد اعتیادآور داشته باشد. این فرآیندهای مشابه، در برخی ابعاد اینترنت نیز نمود دارند.
اینترنت می­تواند جایگزین­های آشکاری برای اخلاق پدید آورد. تقریباً ۳۰ درصد کاربران اینترنت اعتراف کرده­اند که از این شبکه برای تغییر دادن برخی حالات اخلاقی خود و تسکین دادن یک حالت اخلاقی منفی استفاده می­کنند.
در مورد پدیده رفتار اینترنتی، تحقیقات ابتدایی رفتارشناسی، بر تعاریف مفهومی حسن استفاده و سوءاستفاده از اینترنت متمرکز بودند و نشان دادند که الگوهای سوءاستفاده از اینترنت، همانند موارد مشابه اعتیاد به قماربازی وجود دارند.
از تحقیقات محدود در این زمینه، به وضوح مشخص شده است که ما درباره رابطه انسان ـ اینترنت آگاهی خیلی کمی داریم. فرضیات تئوریک فراوان هستند، اما ما تازه شروع به فهم کاربرد بجا و نابجا از اینترنت کرده­ایم. دلایل پزشکی، حقوقی و حتی لطیفه­وار فراوانی درباره بی­همتا بودن دنیای آن­لاین وجود دارند اما به عقیده من، هنگامی که ما تجزیه و تحلیل خود را نسبت به این عرصه جدید و جالب گسترش می­دهیم، به این نتیجه خواهیم رسید که سوءاستفاده از اینترنت، زیرمجموعه­های فراوانی دارد که بدون شک برخی از آن­ها ناهنجاری­هایی در ردیف دیگر اعتیادات، همانند سکس، قمار و خرید و مصرف افراطی هستند. شاید بتوان گفت که مشکلات مربوط به اینترنت دو نوع هستند: اولی به عنوان یک مشکل اولیه تعریف شده است که در آن، خود اینترنت کانون الگوی اعتیادی قرار می­گیرد و دومی در جایی است که یک مشکل موجود (رفتار اعتیادی) به واسطة استفاده از اینترنت وخیم‌تر می‌شود. اینترنت صرفاً کسب هرچیزی را ساده­تر و در نتیجه سوءاستفاده از آن را بسیار آسان­تر می­سازد. سهولت دسترسی، در دسترس بودن، هزینه پایین، گمنامی، عدم محدودیت زمانی، نبود کنترل و کمبود مسئولیت­ها، همگی از عوامل تشویق افراد به استفاده از اینترنت می­باشند. گونه­های قدیمی رفتارها و مصارف اعتیادی همچون قمار، خرید کردن، بورس بازی و اعمال جنسی، در مقایسه با سرعت و کارایی اینترنت، رنگ باخته­اند.
بحث­ها و مناقشات فراوانی در خصوص اصطلاحات و تعاریف آسیب شناسی رفتار اینترنتی وجود داشته و دارد. در این زمینه، اصطلاحات زیادی از جمله سوءاستفاده از اینترنت (abuse)، اعتیاد به اینترنت (addiction) و استفاده اعتیادی از اینترنت (Compulsive use) مورد استفاده قرار گرفته­اند. نحوه استفاده از این اصطلاحات بسیار مهم است. تغییرات مهم عصبی ـ شیمیایی، که در طول هرگونه عمل لذت بخشی رخ می­دهند، ثابت کرده­اند که دارای پتانسیل اعتیادآور در سطح رفتار مغزی می­باشند. اثر خالص همگی آن­ها نهایتاً یکی­است؛ خصوصاً با توجه به تأثیر بالقوه آن­ها بر زندگی افراد که در مورد رفتار اعتیادی می­تواند بیشتر باشد.
هر زمان که رفتار بسیار لذت بخشی برای انسان بتواند بدون دخالت او ایجاد شود (همان طور که در اینترنت می­تواند ایجاد شود)، این رفتار پتانسیل بیشتری برای مورد سوءاستفاده قرار گرفتن دارد.
مطالعات در زمینه رفتار اینترنتی، نسبتاً در عنفوان طفولیت خود قرار داد. این امر تا حدودی به دلیل این است که عمق و وسعت اینترنت و شبکه گسترده جهانی (www) دارای نرخ رشد فزاینده­ای می­باشد. با ورود هزاران عضو جدید در هر روز و حدود ۲۰۰ میلیون نفر کاربر در سراسر دنیا، اینترنت در حال شکل دادن یک انقلاب ارتباطی، اجتماعی و اقتصادی است. اینترنت اکنون در اوج قله انقلاب­صنعتی دیجیتالی قرار دارد و هرگونه انقلاب جدیدی، بی گمان مشکلات و دشواری­های جدید می­آفریند.
به نظر می­رسد که اینترنت دارای قدرت تخریب روان­ها است و می­تواند کاملاً شیوه­های ارتباطی، اجتماعی و داد و ستدی ما را دگرگون سازد. همچنین این شبکه قادر به تغییر جهت دادن نقاط تصمیم گیری روانی انسان است و می­تواند بر رفتار ما حکومت کند. ما چنین پدیده­ای را در رفتارهای قماربازان در کازینوها نیز می­بینیم؛ در آنجا محیط فیزیکی جایگزین فضای روانی و رفتاری قماربازها می­شود. به طور خلاصه، افراد همان طور که در کازینوها به عوامل موقعیتی پاسخ می­دهند، در محیط اینترنت نیز واکنش مشابهی از خود بروز می­دهند.
اینترنت به دلیل تسهیل ایجاد روابط دوستانه و عاشقانه با سرعت نور، در زمینه­های جنسی بسیار مورد توجه است. اغلب، گسترش روابط جنسی مجازی در عرصه اینترنت، به سمت روابط جنسی واقعی صورت می­گیرد. طبق تحقیقات انجام شده، حدود ۳۱ درصد روابط جنسی آن­لاین به ارتباطات جنسی واقعی منتهی می­شوند. آیا روابط جنسی مجازی (Cybersex) یک گونه جدید ارضای مجازی نیست؟ و آیا می­تواند جای دیگر گونه­های (سنتی­تر) رفتارهای جنسی را بگیرد؟ شاید سوال مهم­تر این باشد که آیا رابطه جنسی مجازی از طریق اینترنت، تجربه روانی مشابهی همچون عمل جنسی طبیعی می­آفریند و یا این که یک نوع جدید از عمل جنسی است؟ واضح است که شبکه اینترنت مجال مناسبی برای رشد و توسعه انواع مختلف رفتارهای جنسی است. اینترنت یک فضای مجازی برای فعالیت­های جنسی می­آفریند. اینترنت همچنین باعث سهولت خیانت در روابط زناشویی و روابط نامشروع می­شود. اگر اصول اخلاقی را نادیده بگیریم، خواهیم گفت که اینترنت چیز خوبی است که ما را قادر می­سازد به آسانی به دنبال اعمال جنسی، قماربازی، خرید و فروش و بورس بازی برویم، بدون اینکه مجبور باشیم با انسان­های مختلف تعامل و برخورد رو در رو داشته باشیم. روابط جنسی آن­لاین، لزوماً آن­لاین باقی نمی­مانند و این روابط به روابط فیزیکی می­انجامد.
البته جذابیت اینترنت به هیچ وجه قابل انکار نیست. به نظر معقولانه می­رسد که برای قابلیت تغییر رفتاری اینترنت، چندین متغیر تحریک برانگیز، مهیج و نگهدارنده برشمرد. این متغیرها عبارتند از: روابط نزدیک جنسی، فقدان کنترل و بازدارندگی، فقدان مسئولیت­پذیری، عدم محدودیت زمانی و احساس تحت کنترل نبودن.
کلیه حالات ارتباطی، دربردارنده تلاشی برای ایجاد رابطه با موجودات انسانی دیگر هستند. هر نوع ارتباطی، از جمله اینترنت، شامل ایجاد یک تجربه بشری واقعی در روابط بین شخصی است. در هر حال، در بسیاری از مواقع به نظر می­رسد که تکنولوژی موجب انحراف، مزاحمت یا بی­اعتبار شدن تجارب ارتباطی عمومی می­شود. با توجه به جذابیت و شهرت اینترنت، این احتمال درست به نظر می­رسد که عوامل روان شناختی بی­همتایی موجب ایجاد قدرت فراوان اینترنت شده­اند که دارای نمودهای قدرتمند بین شخصی هستند. ما به لحاظ ژنتیکی به روابط و تعاملات اجتماعی و فیزیکی متمایل هستیم؛ حال سوال اینجاست که روابط مجازی از طریق اینترنت، چگونه مشابه و هم تراز روابط واقعی و طبیعی هستند؟ آیا این یک رفتار صحیح روان شناختی و اجتماعی است که با شخصی در چین به گپ اینترنتی (Chat) پرداخت یا با او نامه­نگاری اینترنتی (E-mail) نمود، اما حتی نام همسایه خود را نیز ندانست؟ اینترنت می­تواند به آسانی در روابط انسانی جدایی بیفکند.
برخی از ویژگی­های ارتباطی بی­نظیری که در پتانسیل اعتیاد به اینترنت مثمر ثمر هستند، شاید تا حدودی با سرعت، در دسترس بودن و حجم انبوه محرک­هایی (اطلاعات) که به صورت آن­لاین رد و بدل می­شوند مرتبط باشند. پتانسیل اعتیادآورنده مواد مخدر، براساس سرعت جذب آن مواد به بدن انسان است، اما در مورد اینترنت، این سرعت و در دسترس بودن آن است که آن را اعتیادآور می­کند. اگر این فرضیه درست باشد، پس ما باید با افزایش سرعت مودم­ها و سهولت دسترسی، منتظر سطوح بالاتری از استفاده­های اعتیادی اینترنت باشیم.
قدرت محتواها به عنوان پتانسیل تحریک برانگیزی، مطالبی است که به صورت آن­لاین مورد مطالعه قرار می­گیرند و مشخص است که تحریک برانگیزترین محتواها، یعنی محتواهای جنسی، بیشترین و بالاترین سطوح استفاده را در اینترنت دارا هستند. این احتمال وجود دارد که شاید ما با چندین زیر مجموعه از اعتیاد اینترنتی و سوءاستفاده از اینترنت روبرو باشیم و این احتمال قوی هم وجود دارد که درجاتی از سطوح مشترک بین اعتیاد به اینترنت، اعتیاد جنسی، اعتیاد به قمار و اعتیاد به خرید و مصرف (بریز و بپاش) وجود داشته باشد.
خرید، بورس بازی و حراج بازی نیز به طرز بی­نظیری تحت تأثیر اینترنت قرار گرفته­اند. به نظر می­رسد که نبود هرگونه چارچوب اجتماعی خرید کردن در خریدهای اینترنتی، جای هیچ گونه قضاوت یا خویشتن داری را باقی نمی­گذارد. ویژگی­های سهل­الوصول بودن اینترنت و کلیک بر روی گزینه دلخواه، برای بسیاری وسوسه کننده است و آن­لاین بودن فاکتور نزد مشتری در تجارت الکترونیکی، احتمال خرید را افزایش می­دهد. افزون بر این، در اینترنت نیز برای مشتری، حق پشیمانی قائل شده­اند و این امر نیز به نوبه خود احتمال خرید را افزایش می­دهد. در واقع، همان جنبه­هایی که باعث جذابیت اینترنت می­شوند، امکان سوءاستفاده از آن را نیز تسهیل می­کنند.
در شبکه اینترنت، پول، کمتر واقعی به نظر می­رسد، اما اینترنت قابلیت انجام معاملات مالی بدون تماس انسان­ها را داراست. این امکان منطقی به نظر می­رسد که به واسطه تماس انسان­ها (حتی با تلفن) قضاوت­ها افزایش یابد و کنترل محرک­ها بهتر شود. ما مخلوقاتی اجتماعی هستیم که به طرق فراوان از روابط اجتماعیمان سود می­بریم و این که ما چگونه پول خود را خرج می­کنیم، دارای پایه روانی ـ اجتماعی مشابهی همچون دیگر ابعاد رفتاری ما است.
می­توان سه دسته دیگر نیز بر سوءاستفاده­کنندگان از اینترنت اضافه کرد. دسته اول را من ولگردهای الکترونیک می­نامم. این­ها کاربرانی هستند که ساعت­ها در اینترنت به گشت و گذار مشغول می­شوند، بدون این که هدف یا تمرکز خاصی داشته باشند. برای آن­ها همین آن­لاین بودن، تحریک کننده است. آنها از تحریکات چند رسانه‌ای، چالش‌های دیدن جاهای جدید و یادگرفتن اطلاعات جدید، لذت می‌برند. آنها تمام دوران آن‌لاین بودن و گشتن در اینترنت را فرح­آور و مست کننده می­دانند و نهایتی برای آن قائل نیستند. ویژگی «هیچ گاه تعطیل نبودن اینترنت»، آن را برای این افراد مسحور کننده و جذاب می­سازد. ما تمایل داریم تا عرصه­های ناکامل زندگی خود را بارها ببینیم و این ناتوانی در «به پایان رساندن» و فقدان تعطیلی شبکة اینترنت است که ما را آن‌لاین نگه می‌دارد و مجبور می‌کند، بارها و بارها به اینترنت بازگردیم، حتی بدون این که یک دلیل منطقی برای این کار داشته باشیم.
مورد دیگر سوءاستفاده از اینترنت، معتاد شدن به اتاق­های گپ (Chat Room)، نامه­های الکترونیکی، سایت­های دوست­یابی و... است. واقعیت مجازی جایگزین زندگی واقعی ما غیرارضاکننده این افراد می­شود و در برخی موارد، افراد در اینترنت احساس شأن اجتماعی بالاتری می­کنند.
سومین مورد استفاده نابجا از اینترنت، مربوط به افرادی است که به طور مقاومت­ناپذیری به ایفای وظایف آن­لاین خود مشغول می­شوند و این عمل برای آن­ها بسیار تهییج­کننده است. این مورد در امور بورس بازی افراطی، پورنوگرافی، قمار، خرید یا حراج­های اینترنتی دیده می­شود. البته بسیاری از افراد اذعان دارند که آن­ها قبل از اتصال به اینترنت هم به این امور اعتیاد داشته­اند، اما اینترنت آتش آن­ها را شعله­ورتر ساخته است. اما بسیاری دیگر هم پس از اتصال به دنیای اینترنت به این رفتارها معتاد شده­اند. به نظر می­رسد که اینترنت می­تواند آخرین اثرات مقاومت افراد را بشکند و برخی افراد دیگر را هم برای اولین مرتبه با این گونه رفتارها آشنا سازد. البته بیشتر این روند­ها تا کنون اثبات نشده­اند اما بررسی­های بیشتر، صحت آن­ها را ثابت خواهد نمود.
تحقیقات در زمینه اینترنت، می­بایستی در آینده به طور متهورانه­تری شرایط دهشتناک و پیچیده کنونی را مورد توجه قرار دهد و انواع مختلف رفتارهای اعتیاد آور اینترنتی را به طور واضح­تری تبیین نماید. به علاوه،می­بایستی توجه بیشتری به مکانیسم­های فیزیولوژیکی ـ روان­شناختی اعتیاد به اینترنت مبذول داشت و مشخص کرد که کدام یک از عوامل، بر روند اعتیاد به اینترنت موثرترند. از­آنجا که بسیاری از مشکلات مربوط­به دنیای اینترنت دارای ریشه­های جنسی و رابطه­ای هستند، می­بایستی تحقیقات مفصلی درباره رابطه بی نظیر بین سکس و اینترنت انجام داد.
واضح است که اینترنت به خودی خود مشکلات نوینی را ایجاد کرده است و بسیاری از مشکلات قدیمی را نیز تشدید کرده است. همه تکنولوژی­ها شیوه­های زندگی و عشق بازی ما را تحت تأثیر قرار می­دهند. این نکته را هم باید خاطرنشان کرد که اگر تکنولوژی­ها کیفیت زندگی­های ما را بهبود نمی­دادند، دیگر هیچ سودی دربر نداشتند. صرف این که ما می­توانیم تکنولوژی­های نوین و محشری ایجاد کنیم، نشانه بی­خطر بودن آن­ها نیست.

منبع : شبکه فن آوری اطلاعات ایران