نگاهی نو به روایات نزول قرآن بر هفت حرف

درباره نزول قرآن بر هفت حرف بحثهای فراوانی در طول تاریخ اسلامی صورت گرفته است،نکته مهم آن است که گمان رفته، همه روایات مربوط در مقام بیان یک موضوع است؛ از این رو در تبیین مفاد این روایات اختلافات فراوانی پدید آمده است. در این مقاله ابتدا روایات مربوط براساس مفادشان دسته بندی و آنگاه هر کدام از اقوال مهم مورد بررسی قرارگرفته و در پایان نتیجه گرفته شده است که آن روایات ناظر به موضوعات متعددی است. پاره ای از آنها دلالت دارد بر اینکه قرائات ناصحیح افرادی که قادر به قرائت صحیح نیستند، در خور گذشت است.
قبل از ورود به بحث، یادآوری چند نکته، ضروری به نظر می رسد:
الف) این موضوع از دیر باز مورد تحقیق و گفت وگوی صاحب نظران علوم قرآن قرارگرفته است و ارتباطی وثیق با بحث قرائات قرآن دارد؛ لذا اغلب مولفان در کتاب های قرائات به بحث «معرکه الاراء» درباره نزول قرآن بر هفت حرف نیز پرداخته اند. نزول قرآن بر هفت حرف بین صاحب نظران علوم قرآن است؛ تا آنجا که سیوطی گفته است:در معنای حدیث،نزول قرآن بر هفت حرف تا چهل قول نقل شده است.
ب) روایات نزول قرآن بر هفت حرف از طریق فریقین نقل شده است. برخی از آنهادر صحیح بخاری و مسلم آمده؛ ولی در هیچ کدام از کتابهای اربعه شیعه نیامده است؛فقط در بصائرالدرجات و خصال و بعدها در بحارالانوار مشاهده می شود. طبرسی(ره)گفته است: شایع در اخبار آنان]شیعه[ این است که قرآن بر یک حرف نازل شده است وآنچه که عامه از پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم نقل کرده اند این است که قرآن بر هفت حرف نازل معروف و شایع در مذهب و اخبار اصحاب ما شده است. . . . وی همچنین افزوده است: ]شیعه[این است که قرآن بر یک حرف نازل شده است و مخالفین ما از پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم روایت کرده اند که قرآن بر هفت حرف نازل شده است و فیض کاشانی گفته است: این مضمون از طریق عامه شهرت یافته که پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم فرموده است: قرآن بر هفت حرف نازل شده است. همچنین آیت الله خویی (ره) گفته است: روایات اهل سنت آمده است که قرآن بر هفت حرف نازل شده است.
ج) به نظر می رسد اختلاف نظر فراوان در مورد روایات نزول قرآن بر هفت حرف ناشی از چند امراست: اول آنکه ظاهر روایات مذکور با یکدیگر مغایرت بسیار دارد، به طوری که قابل جمع نیستند؛ دوم آنکه همان طور که ابن عربی گفته است، هیچ نص واثری وجود ندارد که معنای احرف سبعه را روشن سازد؛ سوم آنکه گمان رفته است که همه روایات احرف سبعه ناظر به یک معنی و موضوع است؛ از این رو در راهیابی به مفادی که بتوان آن را مدلول همه روایات احرف سبعه دانست، بسیار دچار مشکل وتشتت آراء شده اند تا آنجا که برخی قایل به اجمال روایات مربوطه گشته و معنای صحیحی برای آنها متصور ندیده اند.
● روایات احرف سبعه در کتاب های روایی اهل سنت
گرچه برخی از این روایات در صحیح بخاری و مسلم آمده است، ولی از آن جا که تمامی آنها را طبری در تفسیر خود نقل کرده و در کتاب علوم القرآن عندالمفسرین باشماره گذاری آمده است و دسته بندی این روایات بر اساس مفادشان در نتیجه گیری و سهولت مراجعه موثر است، براساس این دو منبع به نقل و دسته بندی آنها می پردازیم:
الف) روایاتی که مفاد آنها بر نزول قرآن بر هفت حرف دلالت دارد؛ اما مراد از هفت حرف را بیان نکرده است؛مانند: قال رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم: انزل القرآن علی سبعه احرف ؛ (رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: قرآن بر هفت حرف نازل شده است).
ب) روایاتی که ضمن بیان نزول قرآن بر هفت حرف به این معنا اشاره دارد که قاری قرآن ؛مجاز است کلمات مترادف را جایگزین کلمات قرآنی کند؛مانند:قال رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم: انزل القرآن علی سبعه احرف: علیم حکیم،غفور رحیم (رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم) فرمود: قرآن بر هفت حرف نازل شده است؛]مثل[ علیم حکیم و غفور رحیم...و یا: مالم یختم آیه عذاب برحمه او آیه رحمه بعذاب کقولک ... هلم و تعال ؛ (مادامی که آیه عذاب به رحمت یا آیه رحمت به عذاب ختم نشود؛ مانند هلم و تعال).
ج) روایاتی که از آنها استفاده می شود، مراد از سبعه احرف ظاهر و باطن قرآن است؛مانند:قال رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم: انزل القرآن علی سبعه احرف لکل منها ظهر و بطن و لکل حرف حد و مطلع ؛ (۳) (رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: قرآن بر هفت حرف نازل شده است: هر یک ظاهر و باطنی و هر کدام حد و مطلعی دارد).
د) روایاتی که دلالت بر وجود اختلاف برخی از اصحاب پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم در قرائت قرآن دارد؛ بدون آنکه موارد اختلاف را ذکر کند؛ مانند: اختلاف عمربن خطاب و هشام بن حکیم در قرائت سوره فرقان که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم قرائت هر دو را صحیح دانست و درباره قرائت هر دو فرمود:کذلک انزلت. ان هذا القرآن انزل علی سبعه احرف ؛ (این چنین نازل شده است. این قرآن بر هفت حرف نازل شده است).
ه) روایاتی که دلالت دارد بر اینکه مراد از احرف سبعه_ اختلاف در قرائت و الفاظ قرآن است؛ نه مفاهیم آن مانند این روایت:... عن ام ایوب_ انها سمعت النبی صلی الله علیه وآله وسلم یقول: نزل القرآن علی سبعه احرف فما قرات اصبت ؛ (از ام ایوب آورده اند که ازپیامبرصلی الله علیه وآله وسلم شنید می فرمود: قرآن بر هفت حرف نازل شده است؛ به هر کدام قرائت کنی درست است).
و) روایاتی که مراد از احرف سبعه را تنوع مفاهیم و پیامهای قرآنی می داند و نه اختلاف قراءات و نه اختلاف در الفاظ؛ مانند:عن النبی صلی الله علیه وآله وسلم: نزل القرآن علی سبعه ابواب و علی سبعه احرف: زاجر و آمر و حلال و حرام و محکم و متشابه و امثال ؛ (ازپیامبر روایت شده است که قرآن بر هفت باب و بر هفت حرف نازل شد: نهی کننده،امرکننده، حلال، حرام، محکم، متشابه و امثال).
● روایات احرف سبعه در برخی از کتابهای روایی شیعه
روایاتی که در این زمینه دربرخی از کتب روایی شیعه آمده_ به قرار ذیل است:
الف) . . . عن حمادبن عثمان قال: قلت لابی عبدالله علیه السلام: ان الاحادیث تختلف عنکم. قال: فقال: ان القرآن نزل علی سبعه احرف و ادنی ما للامام ان یفتی علی سبعه وجوه ؛(حمادبن عثمان گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: ]چرا[ احادیث از شما گوناگون نقل می شود فرمود: قرآن بر هفت حرف نازل شده است و کمترین حقی که برای امام است این است که بر هفت وجه فتوا دهد).
ب) عن عیسی بن عبدالله الهاشمی عن ابیه عن آبائه علیهم السلام قال: قال رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم: اتانی آت من الله فقال: ان الله عز و جل یامرک ان تقرا القرآن علی حرف واحد فقلت: یارب وسع علی امتی فقال: ان الله عزوجل یامرک ان تقرا القرآن علی سبعه احرف ؛(عیسی بن عبدالله هاشمی از پدرش و او از پدرانش آورده است که رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: فرستاده ای از جانب خدا به نزدم آمد و گفت: خدای عزوجل تو را فرمان می دهدکه قرآن را بر یک حرف قرائت کنی. گفتم: پروردگارا بر امتم گشایش ده! گفت: خدای عزوجل تو را فرمان می دهد که قرآن را بر هفت حرف قرائت کنی).
ج) عن علی علیه السلام قال: ان الله تبارک و تعالی انزل القرآن علی سبعه اقسام. کل منهاشاف کاف و هی امر و زجر و ترغیب و ترهیب و جدل و مثل و قصص ؛ (از علی علیه السلام نقل شده است که فرمود: خدای تبارک و تعالی قرآن را بر هفت قسم نازل کرد. هر یک ازآنها شفابخش و کفایت کننده است و آنها عبارتند از: امر، نهی، امیدوار ساختن، بیم دادن، جدل، مثل و قصه ها).
د) عن ابی جعفر علیه السلام قال: تفسیر القرآن علی سبعه احرف. منه کان و منه مالم یکن بعد، ذلک تعرفه الائمه ؛ (از امام باقرعلیه السلام روایت شده است که فرمود: تفسیر قرآن برهفت حرف است. برخی از آنها به وجود آمده و برخی دیگر هنوز به وجود نیامده است. آن را امامان می دانند).
ه) نیز از ابن عباس نقل شده است:جل ما تعلمت من التفسیر من علی بن ابی طالب وابن مسعود. ان القرآن انزل علی سبعه احرف. ما منها الاوله ظهر و بطن و ان علی بن ابی طالب علیه السلام علم الظاهر و الباطن ؛ (بیشتر تفسیر را از علی بن ابی طالب و ابن مسعودآموختم. قرآن بر هفت حرف نازل شده است. هیچ یک از آنها نیست مگر آنکه ظاهر و باطنی دارد و علی بن ابی طالب ظاهر و باطن را دانست). ازاین روایات دو مطلب استفاده می شود: یکی آنکه مفاهیم و پیامهای قرآنی متعدداست و دیگر آنکه قرآن دارای ظاهر و باطن است. این مضامین در بسیاری از روایات اهل سنت نیز آمده است با مقایسه احرف سبعه روشن می شود که: بین روایات فریقین درباره احرف سبعه روشن می شود که:
۱) روایات شیعه در این مورد از تلائم و هماهنگی بیشتری برخوردار است،برخلاف روایات اهل سنت که این ویژگی را ندارد.
۲) تعداد این روایات در کتاب های روایی شیعه به مراتب کمتر از تعداد آنها در منابع روایی اهل سنت است .
۳) این روایات در صحیح مسلم و بخاری نقل شده و حال آن که در هیچ یک از کتب اربعه شیعه نقل نشده است.

غلامحسین اعرابی

منبع : روزنامه جوان