اینترنت مطلق

علی رغم تبلیغات شدیدی که درباره ی اینترنت انجام می گیرد و ارزش گذاری فوق العاده ای که فناوریهای جدید اطلاعاتی با آن روبه رو هستند، این موضوع هنوز هم از اتفاق آرا برخوردار نیست. افراد بسیاری در ملا عام خاموشی گزیده اند، به خصوص کسانی که معمولاً از تکرار کلیشه های فراوانی که محتوای اصلی شنیده ها در باره ی اینترنت را تشکیل می دهند، خودداری می کنند.
به طور اجمالی می توان سه موضوع را متمایز ساخت: نخست هواداران «اینترنت مطلق» یا تازه‌گروندگان به آیین جدید، گاه بی آنکه بدانند، سپس تکنیک‌گریزان، دشمنان هر نوع تکنیک و سرانجام آنان که می اندیشند کاربرد منطقی فناوریها می تواند تحت بعضی شرایط، عامل پیشرفت باشد.
گروه اول قطعاً بیشترین سهم را دارند و دیدگاهشان در حال تبدیل شدن به «ایدئولوژی برتر» در این زمینه است، یعنی تنها نگاه ممکن و مشروع به مسئله، به حدی که اغلب تصور نمی شود که نگاه دیگری نیز می توان داشت. گروه دوم تعدادشان از آنچه به نظر می رسد بیشتر است. آنان از سرشناخت، ناآگاهی یا صرفاً خشم با نوعی مقاومت غیر فعال، پنهانی اما موثر، با اشاعه ی فناوریهای جدید اطلاعاتی مخالفت می ورزند.
سومین موضع، که سعی دارد جایگاهی سنجیده را به تکنیک اختصاص دهد، هنوز گسترش چندانی نیافته است. این موضوع اغلب از تجارب متعددی شکل گرفته که به سختی متحد می شوند. این موضع بر ارزش هایی انسان گرایانه تکیه دارد که به سختی تأیید شده و برخی از این ارزش ها امروزه دچار بحران هستند.
● هواداران اینترنت مطلق
اولین موضع از سوی کسانی مورد دفاع قرار می گیرد که تمام توانشان را برای گسترش اینترنت نشان می دهند و سعی دارند آن را در تمامی ابعاد زندگی خصوصی، عمومی و حرفه ای ما به کار برند. اینان پیامبران «اینترنت مطلق» هستند و تنها یک نگرش نسبت به آینده دارند: دنیایی که فناوریهای جدید اطلاعاتی مرکز تازه ی آن خواهد بود، مرکزی فراگیر، چرا که در همه جا خواهد بود. اینترنت در این محیط مورد ستایش واقعی قرار می گیرد.
همان طور که یکی از آنان با هیجان می گوید: «تاریخ جهانی[...] جهت یافته است، این تاریخ دربرگیرنده ی جهتی آشکارا متمایز است که ویژگی مجازی دنیا را تشدید می کند [...] مرزهای دنیا بسیار نفوذپذیر، انعطاف پذیر و تعاملی می شوند و در همه ی جهات به هم جوش می خورند. امروزه تکامل جهانی و فرهنگی در دنیای مجازی فضای سایبر به نقطه ی اوج می رسد.»
آنان بدون تردید از «دنیای تازه» که با دنیای قدیمیِ محکوم به حذف در تضاد است، سخن می گویند. این دنیای مجازی، دنیای شبکه ها، که «فضای سایبر» نیز نامیده شده، به یاد منشاء سایبرنتیک خود، به تدریج جایگزین «دنیای واقعی» قدیمی خواهد شد. اما دفاع از اینترنت مطلق می تواند با انگیزه های بسیاری صورت گیرد.
در مرکز کسانی یافت می شوند که اغلب شیوه ی پیامبرگونه دارند و جهت حرکت را نشان می دهند. اینان اغلب روشنفکرانی از تبار مک لوهان هستند که به هواداران جامعه ی اطلاعات و سپس اینترنت مبدل شده اند.
موضع آنها آغشته به نوعی مذهب گرایی است. در این عرصه به عنوان مثال فرانسویانی چون پیرلوی و فیلیپ کئو یافت خواهند شد. «بنیادگرایان» اینترنت در ردیف آنان قرار می گیرند.
پیرلوی نویسنده ی کتاب‌های بسیاری است که لحن عرفانیشان کاملاً محسوس است. نفوذ وی در محیط های اینترنت حایز اهمیت است. آخرین کتاب او، اثری مستدل و شورانگیز به هواخواهی «دنیای فلسفه» است که ترکیب خوبی از اعتقاد های محیط اینترنت را فراهم می آورد.
دومین نفر فیلیپ کئو در مقام رئیس بخش انفورماتیک و اطلاعات یونسکو برای متقاعد ساختن عوام بر موضع خود تأکید می کند که «هنوز هیچ چیز دیده نشده است»، که «تحول متافیزیک جدید» در جریان است، آنجا که «واقعیت تماماً زبان می شود»، یعنی اطلاعات، و آنجا که به لطف فضای سایبر همه موفق به دستیابی به «اتحاد کامل نقشه و سرزمین» می شوند.
این دو نویسنده نسبتاً به خوبی تثبیت می نمایند آنچه را که معمولاً در محیط فناوریهای جدید اطلاعاتی اندیشیده می شود، این محیط ها اغلب خود را به عنوان حامل ارزش ها و رسالتی در برابر دیگران می‌دانند. اگر همه ی هواداران پرشور اینترنت خود را در محاصره ی چنین بینش های پیامبرگونه ای نبینند، به هر حال این بینش ها زمینه ای فلسفی را تشکیل می دهند که به شکلهای کم و بیش شناخته شده مورد قبول و مطالبه ی بسیاری است. این بینش ها «تفکر اینترنت» را به وجود می آورند.
به هر حال بسیاری از هواداران این آیین جدید متقاعد گشته اند که فنون، طبیعتاً حامل پیشرفت هستند و اینکه هر چه دنیای ما به خصوص به فناوری های جدید اطلاعاتی اعتماد کند، بهتر خواهد شد. بسیاری از انفورماتیسین ها از این دیدگاه دفاع می کنند. نیکولاس نگروپونت امریکایی، نویسنده ی رساله ی موفقی دربار ه ی «انسان عددی» است. در این رساله از این ایده دفاع می کند که «انفورماتیک شیوه ای برای زندگی است» و آرمان آن این است که از این پس بتوان «همنوع خویش را در محله های عددی ملاقات کرد». روبرت کاپیلو، انفورماتیسین سی. ان.آر. ان. (مرکز اروپایی تحقیقات هسته ای) در ژنو و یکی از مخترعان اصلی وب نیز تأیید می کند که «رایانه یک ماشین نیست» و بعد از فرهنگ شکار و نیروی فیزیکی، فرهنگ کشاورزی و پول، حال نوبت دنیای شبکه ها و اطلاعات است. بیل گیتس، پایه گذار بسیار رسانه زده ی میکروسافت، آنارشیست قدیم و لیبرال امروز نیز به شدت از دنیایی دفاع می کند که در آن اطلاعات، تمام فعالیت های ما را مجذوب خواهد ساخت.
در کنار پیامبران و فناوران، تمام کسانی یافت می شوند که به هر دلیل، به گسترش «اینترنت مطلق» علاقه مند هستند یا فکر می کنند علاقه مندند. به خصوص این وضعیت رهبران فکری « اقتصاد جدید» است که در گسترش همه جانبه ی شبکه ها، فرصتی برای افزایش منافع یا حتی کسب ثروت های بادآورده می‌بینند.
این وضعیت شامل سیاستمداران نیز می شود که اغلب توسط راهزنان پرشوری در این موضوع احاطه شده اند و در اینجا فرصت اجرای یک برنامه ی سیاسی را با بازی روی موج مردمی از دید خودشان می‌یابند. می توان به ویژه از ال گور معاون رئیس جمهوری آمریکا و یا تمام کسانی که چون میونل ژوسپن در فرانسه توسط «جامعه ی اطلاعاتی همبسته» فریفته شده اند، نام برد.
در همه جا اینترنت می تواند شتاب دهنده ی شگفت انگیز شغلی باشد. برخی از افراد چه بدان اعتقاد داشته باشند چه نداشته باشند، به شدت به دلیل دگرگونی ارزش‌های جامعه ی ما و گذر سریع به «جامعه ی جهانی اطلاعات» بدون توجه به نتایج آن و تنها به شرط این که جامعه ی جهانی در خدمت سرنوشت فردیشان باشد، مبارزه می کنند. بدین ترتیب چه تعداد، با داوطلب شدن، در یک بنگاه یا مؤسسه، برای گسترش ابزار جدیدی که هیچ کس درباره ی آن چیزی نمی داند یا نسبت به آن بدگمان است، به سرعت در شغلی موفق خواهد شد؟ هیچ کس عمل بدی انجام نمی دهد، اما وقتی که قدرت مورد نظر نسبی است، در جایی که موفق به قبولاندن این ابزار می شوند، وسوسه ی هوادار «اینترنت مطلق» شدن قوی است.
پیامبران، خوش‌بینان فنی یا به سادگی حرفه ای های برانگیخته شده به وسیله ی اینترنت، همه برای به راه انداختن انقلابی جدید تفاهم دارند و متقابلاً به هم تکیه می کنند بدون این که در باره ی عواقب اجتماعی و انسانی چنین باوری تأمل کنند. اهل فن توجیه اعمال خود را در نوشته های «پیامبران» این جامعه ی جهانی اطلاعات خواهند یافت که پیدایش «دنیای جدید» را اعلام می کنند و اینان کلامشان را بر مثالهای کثیری از «موضوع» برگرفته اند استوار می سازند.
● تکنیک‌گریزان
امروزه دشوار است که با توان شکنندگی موج فنی و به خصوص ارزش های غالب همراه با آن، مخالفت کرد. با این همه این باور که ارزش ها از اتفاق آرا برخوردار شوند، خطا خواهد بود. این ارزش‌ها مقاومت‌های بی شماری را برمی انگیزانند، حتی اگر این مقاومت ها همگن بنا شوند. البته یک جریان تکنیک‌گریز جوامع ما را در می نوردد. برای برخی، فن خیلی زود معادل گناه شده است. اغلب این ضدیت، بر ارزش های مذهبی یا حداقل تأویلی از این ارزش ها تکیه دارد.
به محض اینکه موضوع جامعه ی فن آور ارتباطات متصور شد، به خصوص توسط ریاضی دانان امریکایی نوربرت واینر، فلاسفه ی دیگری چون ژاک الول فرانسوی که در دنیای پروتستانتیسم و ماورای آن بسیار نام آشنا ست، به نقد ریشه ای فنون دست زند، به خصوص در اثری به نام فن یا داو قرن که برای اولین بار در سال ۱۹۴۷ به چاپ رسیده و به ویژه در ایالات متحده بلافاصله با موفقیت روبه رو شد. از آن زمان ژاک الول مکتبی را پایه گذار کرده و بسیاری متفکران فن از جمله آندره ویتالی فرانسوی را تحت تأثیر قرار داد که مدت زیادی برای سی. ان.آی.ال. (کمیسیون ملی انفورماتیک و آزادیها) کارکرده است.
با شروع تأملی در باره ی یکتا پرستی، ساموئل تریگانو نیز با «دنیای یکدست و یگانه ی» «دهکده جهانی» مخالفت می نماید. دنیایی که در خلال جریان های اطلاعاتی و اقتصادی ای شکل می گیرد که «کادر های عملی هویت انسان را نامطمئن می سازند.»
هر چند به طور اساسی اما به هر حال با موضع گیری نسبتاً جنجال برانگیز، صاحب‌نظرانی چون بل ویرلیو فرانسوی، بسیار رسانه زده، در جبهه ی مخالفت ریشه ای با اینترنت، علیه خطرات «چرنوبیل های انفورماتیک» و علیه جامعه ای که بیش از پیش با شتاب به « دیوار اصابت خواهد کرد»، با احتیاط برخورد می کنند.
این موضع گیری ها، هر کدام به شیوه ی خویش، مناظره ی ضروری درباره ی داوهای اجتماعی فناوریهای جدید اطلاعاتی را تغذیه می کنند. اما یک جریان دیگر تکنیک گریز با حساسیتی کاملاً متفاوت وجود دارد. این جریان به نادانی و به محرومیت بستگی دارد و اساساً به برخی از کسانی که با دنیای فنون بیگانه هستند، مربوط می شود. این جریان اغلب انعکاس نابرابری موقعیت های شخصی و حرفه ای در جامعه ای است که در آن هنوز آموزش فنی نسبت به آموزش فشرده از عمومیت کمتری برخوردار است. در واقع، به بی سوادی بسیار شایع تا قلب غنی ترین جوامع، «بی سوادی الکترونیکی» افزوده شده که سرچشمه ی محرومیت، عدم پذیرش و خصومت است.
سرانجام تکنیک گریزان به دلیل ارتجاع و خشمشان در برابر ستایش واقعی نسبت به اینترنت، متمایز می گردند. غالباً سخن دیگر و انتخاب دیگری جز اینترنت مطلق به ذهنشان خطور نمی کند، آن ها تر و خشک را با هم می سوزانند و کلاً آن را منکر می شوند، بدون اینکه ،موضعشان فیلسوفانه و یا بر اساس طرح ارزش‌ها پایه ریزی شده باشد. تکنیک گریزی آنها بیشتر نشانه ی فقدان مناظره درباره ی موضوع است تا اینکه یک دشمنی واقعی با فنون باشد.
● هواداران کاربرد منطقی
در بین شیفتگان تکنیک و تکنیک گریزان، راه سومی نیز امکان پذیر است. مرتباً ، در تاریخ گسترش فناوری های جدید در نیمه ی دوم قرن بیستم، صداهایی برای انتقاد کردن از شور و هیجانی عظیم یا بدبینی عظیم برخاسته اند. حتی خود نوربرت واینر که طبق گفته ی خودش بعد از مشارکت بسیار در «آزادسازی غول شر از بطری» در اواخر حیاتش، در سالهای ۶۰، جهشی ناگهانی و انسان گرایانه داشته است.
در دنیای انفورماتیک، برخی از نامهای بزرگ گواهی داده اند به نفع کاربردی منطقی، انسان گرایانه از فنون اطلاعاتی و علیه افسارگسیختگی و افراطی که فنون فراهم می آورند. از آغاز «انقلاب انفورماتیک» سالهای ۶۰ و ۷۰ زمانی که وعده ی جامعه ای بهتر به لطف رایانه ها داده می شد، یکی از بزرگترین متخصصان آی.ای. (هوش مصنوعی)، انفورماتیسین امریکایی، ژوزف ویزان بوم درباره ی قادر مطلق آویخته به تکنیک در جوامع ما از خود پرسش می کند.
در فرانسه ژاک آرساک، صاحب اولین کرسی استادی انفورماتیک در دانشکده ی علوم پاریس، در ۱۹۶۸ برای اعلام باوری قلم به دست گرفت که بر اساس آن انفورماتیک با حوزه ی «معنی» ارتباطی دارد: برای او این دیسیپلین، که آن را خوب می شناسد، می بایست در «عملکرد فرم» جا می گرفت. موضع او حتی اگر خود به روشنی آن را آشکار نمی کند از یک دیدگاه مذهبی الهام گرفته است، کاتولیسیسم او به سختی تحمل می کند که حوزه ی معنی، خاص دنیای روحانی، به وسیله ی فنون محاصره شده باشد.
برای این دو متخصص علت محرز است، ابزار فقط ابزار هستند، با اینکه کاملاً در حوزه های دیگر در گیر هستند، به عنوان مثال این ادعا که از اینترنت اهرمی برای «انقلاب اجتماعی» ساخته می شود با آرمان های انسان گرایانه ای که انسان را – و نه تکنیک را- در مرکز دنیا قرار می دهند، در تضاد قرار می گیرد.
نقد «ایدئولوژی ارتباط» که از سوی لوسین سفر، استاد دانشگاه آغاز شد، و تحلیل «آرمانشهر ارتباط» ، هر کدام به شیوه ی خویش، مقدمات اندیشه ای درباره ی کاربرد منطقی فنون در زمینه ای با این حال بسیار فنی را به همراه داشتند.
از آغاز این فرضیه ها جریان «ضد جهانی کردن لیبرال» که در پایان سال های نود در اروپا و جاهای دیگر پدید آمد، به طور بالقوه در برگیرنده ی نقدی منطقی درباره ی اینترنت است. در فرانسه این حرکت که توسط لوموند دیپلماتیک و شبکه های هوادارش جهت‌دار شده، منش مطمئنی را در منازعه ی اینترنت، به مثابه ابزاری که توسط لیبرالیسم کاملاً ابزارگرایی شده، بازی می کند، این دیدگاه، که به عنوان مثال از سوی ایگناسیورامونه در حکومت مطلقه ی ارتباط بیان شده، تحلیل ارزشهای سخن همراه فناوریهای جدید اطلاعاتی هماهنگ با فلسفه لیبرالیسم را میسر می سازد.
در چشم اندازی دیگر، هواداران «تنظیم» اینترنت از جمله تنظیم قضایی، نقش مهمی را در دفاع از کاربرد کنترل‌شده ی فناوریهای جدید بازی می کنند. به عنوان مثال این معنی مداخله ی جامعه شناس فرانسوی، متخصص رسانه ها، دومینیک وستون است، کسی که در اینترنت و بعد سعی نموده تأثیر فناوریهای جدید را نسبی گردانده و از قانونمندیشان دفاع کند « برای اینکه آزادی ارتباط مترادف قانون جنگل نشود.»
امروزه، به خصوص در فرانسه، در بین هواداران بسیار فعال «کاربرد منطقی»، بخشی از مدرسان نیز یافت می شوند. وانگهی بدون شک این امر باعث می شود که آنان از سوی طرفداران پرشور جامعه ی اطلاعاتی مورد تمسخرو گاه اتهام قرار گیرند. آن ها را به سبب حالت معروف «مقاومتشان در برابر دگرگونی» سرزنش می کنند. باید گفت که در این مورد بسیار بد با آن ها برخورد شده است. از آغاز سال های شصت، انفورماتیسین های آی.بی.ام ، نوید دهندگان «آموزش‌های» جدید با الهام نسبتاً رفتارگرایانه، پایان مدرسان «انسانی» و به طور خلاصه جایگزین شان توسط «ماشین های آموزگار» را با غرور اعلام می کردند.
این همان سخنی است که امروزه گاهی شنیده می شود، آنجا که اینترنت با مجاز شمردن «دسترسی به دانش جهانی» با تصغیر انسان در حد بسیار ناچیز، او را از واسطه گری معاف ساخته، استاد را به «دستیار» دانش آموز مبدل می سازد. چنین جوی نمی تواند استقبال خوبی از تکنیک های جدید را مهیا سازد. با این همه بسیاری از مدرسان به تأملی آموزشی درباره ی یک کاربرد منطقی، در خدمت آموزش و رابطه ی ضروری بین معلم و شاگرد، مبادرت می ورزند.
در جو کنونی، هواداران کاربرد منطقی در هر حال با گرایش وزینی در تضاد هستند، یعنی اینترنت مطلق و ستایش واقعی که از سوی متملقان آن ابراز می شود. دیدگاهشان یا انگیزه شان هر چه باشد، موضع آنها در واقع باعث چشم‌پوشی جزئی از توانایی فنون و قراردادن مرزهایی بسیار محدود بین دنیای تکنیک و دنیای انسانی است.
آنها به نوعی، بر خلاف مذهب گرایی جدید که دنیای اینترنت را آبیاری می کند، کاربرد «غیر مذهبی» فنون، نوعی جدایی بین کلیسای فنی و دولت انسانی را می ستایند. این مسئله نشان می دهد که آنها به سختی می‌توانند از گوشه ی عزلت خود خارج شده و تجربیاتشان را با دیگران رد وبدل کنند. اعمالشان، دربافتی که فشار اجتماعی بسیار قوی است به شبه نهفتگی نزدیک است.
مشکلات این «راه سوم، آن گونه است که ، علی رغم یاری چند روشنفکر که چندان مظنون به دشمنی با فنون نیستند، هر موضع نقادانه، یا حتی یک فراخوان ساده به مناظره درباره ی اینترنت و سخنی که آن را می‌ستاید، اغلب توسط رسانه ها به یک «موافق یا مخالف» به شدت پیش پا افتاده تنزل می کند. بارها شنیده می شود به آنان که ملاحظاتی را درباره ی اینترنت مطلق مطرح می سازند گفته می شود: «ولی این عجیب است، با این همه شما از پست الکترونیکی استفاده می نمایید.» آیین اینترنت آن قدر شایع شده که تصور نمی شود کسی بتواند از آن صرفاً به عنوان ابزار استفاده نمایید.
البته فضایی برای نقد وجود دارد، اما این فضا صریحاً در درون با مناظره ای باطل نشانه گذاری شده است: یا «تکنیک گریز هستید»، یعنی اینکه شما نه تکنیک را دوست دارید و نه دگرگونی ونه چیزهای مدرن را ، یا شما کلاً «هوادار اینترنت» هستید. یا شما از دنیای تکنیک رو آورده اید. یا «جوان» هستید، هواداران «دنیای نو» یا «پیر و عقب افتاده» هستید.
شیفته تکنیک تا تکنیک‌گریز، این تنها فضای موجود برای مذاکره است. قطعاً چنین ساده سازی نمی تواند در وضعیت کنونی مناظره ی اجتماعی ادعایی داشته باشد. هنوز راهی طولانی برای مبادرت به «غیر مذهبی کردن» فنون در پیش است، تا بتواند فاصله ی یکسانی را حفظ کند، هم با باور های تقریباً مذهبی که فنون را به طور مضحکی می پوشانند و هم با دشمنی‌ای که فنون اغلب برمی انگیزند.

منبع : شبکه فن آوری اطلاعات ایران