مسیر توسعه و عدالت

داوود دانش جعفری، وزیر سابق امور اقتصادی و دارایی، ازجمله نخستین مسئولان دولتی بود که از قصد دولت برای پرداخت نقدی یارانه بنزین و نان خبر داده و عنوان کرده بود این یارانه که بالغ بر ۹۰ هزار میلیارد تومان (۹۰۰هزار میلیارد ریال) و در حد بودجه عمومی کشور است به صورت نقدی و بر اساس کد ملی هر فرد به حساب وی که به‌طور مثال در بانک ملی افتتاح می‌گردد، واریز خواهد شد. این مطلب و مباحث اخیر مطرح شده درچارچوب طرح تحول اقتصادی دولت نشان می‌دهد که متخصصان و مسئولان نظام به اهمیت و نقش مهم پرداخت یارانه به صورت نقدی توجه خاص نشان داده اند.
به‌نظر می‌رسد با انجام این فرآیند، یک گام مهم در زمینه توسعه انسانی و گسترش عدالت و بهبود تامین اجتماعی برداشته خواهد شد. در مطلب زیر سعی شده تا بحث پرداخت نقدی یارانه‌ها از زوایای مختلف و در مورد همه کالاهای اساسی مورد بررسی قرار گیرد.
تفاوت در روش ارائه یارانه‌ها بر تمامی عناصر اصلی و فرعی اقتصاد یک کشور اثر گذار است. یکی از مهم‌ترین زیر‌ساخت‌های مدیریت اقتصاد در یک کشور، نوع پرداخت‌های انتقالی برای گسترش عدالت و رفاه و تامین حداقل نیازهای اقتصادی است. هر چه محدوده انتخاب در نوع مصرف بیشتر شود، رضایتمندی در عموم مردم بیشتر شده، مصرف بهینه‌تر شده و تقاضا، عرضه و تولید از مطلوبیت بیشتری بهره‌مند می‌شود. از سوی دیگر با بهینه شدن تولید و عرضه، سطح اشتغال بهبود می‌یابد.
پرداخت نقدی یارانه‌ها، بر مهم‌ترین شاخص‌های ارزیابی یک نظام از جمله شاخص‌های توسعه انسانی، شاخص‌های اقتصادی، شاخص‌های اجتماعی و... اثر‌گذار است وسعت اثر‌گذاری این پدیده به قدری زیاد است که بررسی همه ابعاد آن غیر ممکن به‌نظر می‌رسد، لذا می‌توان گفت از این فرآیند بزرگ، هر کس فقط توانایی مشاهده یک یا چند بعد خاص را داشته و برای گسترش آگاهی از تمام ابعاد آن نیاز به زمان و کارشناسی بیشتر و دقیق‌تر دارد اما نباید فراموش کرد که تاخیر در انجام آن نیز موجب تداوم مشکلات بی‌شماری می‌شود.
● انتخاب در مصرف
وقتی یارانه به صورتی باشد که کالای مورد نظر به قیمت ارزان در دست مردم قرار گیرد، تقاضای مصرف کالای مورد نظر افزایش می‌یابد که البته بخشی از آن به‌طور واقعی مصرف و بخشی از آن (به علت قیمت پایین) بدون مصرف هدر رفته (مثل نان) یا به خارج قاچاق می‌شود (مثل سوخت). اما اگر همان کالا به قیمت تمام شده به مردم ارائه شود، به علت گرانی امکان هدر رفتن یا قاچاق آن از بین می‌رود. از طرفی اگر تفاوت قیمت قبل و بعد از حذف یارانه کالا، به‌طور نقد به مردم پرداخت شود، آنگاه مردم در نوع هزینه خود قدرت انتخاب داشته، از مصرف نابجا یا هدر‌دادن کالای مورد نظر خودداری می‌کنند.
● بازنشستگان
افزایش قیمت‌ها موجب شده تا بسیاری از بازنشستگان برای جبران هزینه‌های زندگی خانواده خود به اشتغال مجدد روی آورند و با توجه به وجود درآمد حاصل از بازنشستگی، پذیرای حقوق و مزایای کمتری نیز هستند. این اشتغال مجدد که همراه با حقوق و مزایای کمتر از حد متعارف است، موجب شده تا فرصت‌های شغلی از جوانان سلب شود. بخش قابل توجهی از بیکاری جوانان ناشی از این امر است. اگر از طریق پرداخت نقدی یارانه‌ها، زمینه جبران هزینه‌های زندگی بازنشستگان فراهم شود، تعداد بسیار زیادی از آنها از اشتغال مجدد صرف‌نظر می‌کنند و فرصت برای اشتغال جوانان و افزایش بهره‌وری فراهم می‌شود.
● سرمایه‌گذاری عمرانی
توسعه صنعتی نیاز به اجرای طرح‌های صنعتی دارد. افزایش طرح‌های عمرانی در دست ساخت موجب افزایش مصرف مواد اولیه مثل مواد معدنی، مواد نفتی، مصالح ساختمانی، فلزات، مواد شیمیایی و... شده که این موضوع نیز به نوبه خود موجب افزایش قیمت‌ها شده است و به‌دنبال آن تورم افزایش یافته است. همچنین برای راه اندازی هر طرح بزرگ صنعتی به‌طور طبیعی مقادیر قابل توجهی پول هزینه شده و وارد جامعه می‌شود که این نیز از جمله عوامل مهم ایجاد تورم است، لذا برای جبران تورم ناشی از توسعه صنعتی باید یارانه نقدی در اختیار عموم قرار گیرد.
● استفاده مردم از امکانات عمومی
یکی از افتخارات دولت‌ها، ساخت و گسترش امکانات عمومی، تفریحی و ورزشی است اما اگر مردم در فقر عمومی به سر ببرند امکان استفاده از آن را نداشته و دولت‌های مربوط در عمل به اهداف خود در گسترش رفاه نایل نمی‌شوند. در این صورت وجود امکانات رفاهی عمومی که فقط عده خاصی از افراد مرفه امکان استفاده از آن را دارند، موجب نارضایتی اقشار کم درآمد می‌شود. پس برای آنکه بتوان زیرساختار واقعی برای استفاده همه افراد از امکانات رفاهی را فراهم کرد، باید از سیستم پرداخت نقدی یارانه‌ها استفاده کرد تا مردم با توجه به درآمد واقعی خود به علاوه یارانه نقدی، امکان انتخاب در خرید کالا و خدمات مورد نظر خود را داشته باشند.
● یارانه نقدی و کارآفرینی
پرداخت یارانه نقدی موجب می‌شود تا مردم در خرید کالا و خدمات، توان انتخاب داشته باشند، لذا تقاضای واقعی نمود پیدا می‌کند و به‌دنبال آن خرید واقعی انجام می‌شود که نتیجه آن مصرف واقعی است. مصرف واقعی نیاز به عرضه واقعی داشته و به‌دنبال آن نیاز به تولید است. قابل پیش بینی است که با گسترش یارانه‌های نقدی، مصرف، عرضه و تولید در بخش مواد غذایی و پوشاک بیشتر می‌شود که این، هم رفاه عمومی را به‌دنبال دارد و هم موجب رونق تولید می‌شود، چون عمده نیازهای بخش غذا و پوشاک کشور در داخل تهیه و تولید می‌شود. با افزایش تولید در بخش مواد غذایی، بخش کشاورزی و صنایع وابسته به آن، رونق بیشتری گرفته و اشتغال به کار نیروی انسانی زیادتر می‌شود. پس پرداخت یارانه نقدی موجب کارآفرینی و اشتغال خواهد شد.
● واردات کالا
باید توجه داشت که عدم بهره مندی از فناوری‌های پیشرفته در تولید داخلی موجب افزایش قیمت تمام شده تولیدات داخلی شده است. در این حالت باید یکی از ۲ سیاست ذیل را در نظر گرفت: نخست واردات کالا و خدمات از خارج که موجب کاهش تولید داخلی و کاهش اشتغال و افزایش بیکاری شده و برای جبران حداقل هزینه‌های زندگی افراد بیکار باید از یارانه نقدی استفاده کرد. دیگر آنکه جلوگیری از واردات که افزایش قیمت کالا و خدمات وارداتی مورد نظر را به‌دنبال داشته و برای جبران این افزایش قیمت، باید از یارانه نقدی استفاده شود. پس درصورت انتخاب هر یک از ۲ حالت فوق باید یارانه نقدی پرداخت تا سطح رضایتمندی مردم حفظ شود.
● تورم یا گرانی مقطعی
افزایش قیمت‌ها چه ناشی از تورم مزمن باشد یا در مقاطعی از زمان و در برخی از انواع خاص کالا باشد، لازم است برای حفظ رضایتمندی مردم، اقدام به جبران آن کرد. کاهش در تولید به دلایل مختلف، نقص در توزیع، تحریم، افزایش ناگهانی مصرف، بروز حوادث طبیعی، جنگ یا شورش، ایجاد جو روانی نامناسب و انتظار تورمی، تورم، افزایش قیمت عوامل تولید، سیاست‌های انبساطی مالی و سیاست‌های انبساطی پولی چند عامل اصلی مؤثر در افزایش قیمت کالاهای اساسی محسوب می‌شوند.
اگر قیمت‌ها به حالت اول خود برنگردد، اثر روانی آن موجب ایجاد توقع در جهت افزایش قیمت‌های فروش کالا و خدمات و افزایش دستمزد از سوی مردم می‌شود. اگر این موضوع چند بار اتفاق بیفتد، موجب پدیده‌ای به نام انتظارات تورمی می‌شود؛ یعنی مردم همواره انتظار تورم در کالاها و خدمات را خواهند داشت. در چنین حالتی اکثریت مردم، مازاد درآمد خود را به خرید کالاهایی اختصاص می‌دهند که احتمال افزایش قیمت آن می‌رود. به‌دنبال آن سرمایه گذاری مولد کاهش یافته و امواج مکرر تورم، انواع کالا و خدمات را در برمی گیرد. سؤال اینجاست که چه عاملی می‌تواند انتظارات تورمی را کاهش دهد؟
از نظر روانی یکی از مهم‌ترین عوامل ایجاد کننده انتظارات روانی، عدم اطمینان از قدرت خرید پول و عدم جبران هزینه‌ها در آینده است. راهکار مناسب و بلندمدت این مشکل، پرداخت نقدی یارانه متناسب با افزایش قیمت کالاهای اساسی است.
● نتیجه‌گیری
به‌نظر می‌رسد پرداخت نقدی یارانه‌ها اقدامی بزرگ و مؤثر است که موجب افزایش رفاه و بهبود شاخص‌های اقتصادی، رفاهی، اجتماعی و سیاسی خواهد شد. اما نکته مهم این است که دولت تا چه ‌حد در اجرای آن موفق می‌شود؟ نحوه اجرای آن چگونه خواهد بود تا حداقل عوارض را به همراه حداکثر منافع به‌دنبال داشته باشد؟ در این میان کدام قشر از جامعه منافع بیشتری خواهد برد و کدام قشر دچار مشکل خواهد شد؟ دیدگاه‌های مختلف در این رابطه چه خواهد بود؟ اینها سؤالاتی است بحث بر‌انگیز که آینده آن را پاسخ خواهد داد.

امیر عباس سیاه پوش

منبع : روزنامه همشهری