نگاهی به انواع معاملات نفتی

● معاملات خیاری ( option) :
از آنجا که آینده نگری و پیش بینی مسایل در تعاملات گوناگون از جمله خرید و فروش انرژی و نفت از عوامل بسیار مهم و سرنوشت ساز می باشد، اصطلاحی در ادبیات نفتی تحت عنوان «بازار آینده» رایج شده و معاملات خیاری به بازار آینده (آتی) اختصاص یافته است. معاملات خیاری به خریدار اجازه و امکان می دهد که در انجام معامله یا عدم انجام معامله بر حسب درک شرایط و امکانات خود تصمیم گیری نماید. فی الواقع معاملات خیاری، متدی است جهت جلوگیری از ریسک های غبن آمیز و زدون خطر و زیان و ضرر از پهنه معاملات اقتصادی در عرصه نفت و گاز.
این روش معامله از اول نوامبر ۱۹۸۶ میلادی وارد بازار بورس نفت شده است و بر دو نوع می باشد :
الف) خیار خرید ( call options)
ب) خیار فروش (put option)
طبق اساسنامه و دستورالعمل این معامله، خریدار نفت می تواند در صورت تمایل یک قرارداد نفت خام آینده را با یک قیمت ثابت- که اصطلاحاً قیمت نفوذی strike price نامیده می شود- بخرد هر دو عامل (قیمت نفوذی و ماه تحویل) هر دو در هنگام اجرای قرارداد خیاری تعیین می شود.
ویژگی های این نوع معامله عبارتست از :
۱) خریدار می تواند قرار داد منعقده نفت خام را بفروشد یا به شرکت دیگر واگذار نماید.
۲) خیار خرید و فروش هر دو مهلت مشخصی دارند و چنانچه صاحب قرارداد (خریدار) بخواهد از امتیاز معامله خیاری خود استفاده نماید باید قبل از انقضای مهلت تصمیم بگیرد. مهلت قراردادهای خیاری در بازار بورس نیویورک (NEWMEX) در اولین جمعه هر ماه قبل از ماه تحویل به پایان می رسید.
بازار آینده و بازار خیاری تفاوتهایی با هم دارند که عبارتست از :
A) در بازار آینده «برای خرید و فروش» تعهد وجود دارد ولی در بازار خیاری «خیار» (اختیار) وجود دارد.
B) در هر دو بازار منفعت می تواند نامحدود باشد منتها در بازار خیاری منفعت نامحدود با پرداخت امتیاز خواهد بود.
C) در بازار خیاری ضرر محدود می باشد( با پرداخت امتیاز) و حال آنکه در بازار آینده ضرر نامحدود است بدون پرداخت امتیاز.
▪ نوع دیگری از معاملات نفتی، معامله «فوب» می باشد
ـ FOB: Free oN Board (تحویل در مبداء)
در این نوع معامله نفتکش در مبداء بارگیری محموله‌‌ (cargo) را از فروشنده (کشور صادر کننده نفت) تحویل گرفته و بهای آن قبلاً طی موافقت نامه های اقتصادی شرکت خریدار و فروشنده پرداخت گردیده، به محض خاتمه بارگیری و ترک مبداء فروشنده هیچگونه مسئولیتی در قبال بیمه و حمل و نقل و مسایل حاشیه ای به عهده ندارد و همچنانکه از نام آن پیداست به محض آزاد شدن (Free) از مرز بارگیری (Board) تمام مسایل مربوطه به عهده خریدار می باشد. در مورد ساختار و معادلات اقتصادی این معامله، صحبتها بسیار است که به منابع مربوطه می توان مراجعه نمود.
ـ C.I.F : Cost , In surance and freight (تحویل در مقصد با بیمه)
در این معامله که مطابق توافقهای به عمل آمده بین خریدار و فروشنده نفت ، مسئولیت وهزینه بیمه نفتکش(insurance ) و محموله آن (cargo) و هزینه حمل و نقل (Fright) به عهده فروشنده می باشد در واقع مسئولیت فروشنده پس از پایان تخلیه نفت و قطع لوله های بارگیری (Dis conection of Hoses)درمقصد و ارایه اسناد خاتمه می یابد.
البته طبق موافقت نامه های فیمابین قیمت (cargo) و هزینه حمل و نقل و هزینه بیمه و عوارض گمرکی به فروشنده پرداخت شده است۰لازم به توضیح است درقراردادهای سیف تحویل کالا موقعی رسمیت می یابدکه اسناد بارگیری و اسناد مربوطه به خریدار تحویل شود و فقط تحویل اصل کالا اکتفا نمی کند.
ـ سی اند اف C&F : Cost and Freight
در این معامله قیمت محموله نفت (cargo) و هزینه حمل و نقل (Freight) از قبل به فروشنده تحویل شده و فروشنده نفت مسئولیت تحویل نفت با اسناد و مسایل مربوط به حمل و نقل را تا مقصد به عهده می گیرد.
اما مسایل مربوط به بیمه (In surance) به عهده خریدار است.
لازم به توضیح است هم در معامله سیف (CIF) و هم در معامله (C&F) اتاق بازرگانی بین المللی (Icc) میزان تعهدات فروشنده و خریدار را در قراردادهای مزبور تعیین و تبیین می نماید.
ـ طرح معاوضه (سو آپ) : SWAP
طرح سو آپ از اواخر دهه ۱۹۸۰ میلادی در بازار بورس رواج یافت. در واقع طرح معاوضه «تبادل ریسک قیمت» می باشد. یک طرف معامله خواهان آنست که قیمت خرید یا فروش در تاریخ مشخص در آینده در سطح معینی باشد. این قیمت ثابت با طرف دیگر معامله که ریسک تغییرات آینده را به عهده می گیرد توافق می گردد.
قیمت نفت در این معامله با قیمت شناور مرتبط است که بر اساس قیمت پایه (Index) مشخص می گردد.
نکته قابل توجه و حائض اهمیت در «سوآپ» آنست که : نفت به صورت فیزیکی تحویل داده نمی شود و معامله سوآپ با توجه به قیمت Index انجام می شود.
جهت روشن شدن معامله سوآپ انواعی از آن در قالب مثال آورده می شود :
۱) تولید کننده نفت :
تولید کننده تمایل دارد نفت خام را به قیمت بازار (قیمت روزمره) بفروشد ولی می خواهد این قیمت را (مثلاً ۳۰ دلار به ازاء هر بشکه) از قبل برای سال بعد تثبیت نماید.
۲) تولید کننده نفت سوآپ را به قیمت ثابت ۳۰ دلار به ازاء هر بشکه به معامله گر سوآپ برای تحویل در سال بعد می فروشد.
۳) تاریخ سررسید سوآپ
چنانچه قیمتهای شناور بازار بالاتر از قیمت تثبیت شده باشند (مثلاً ۳۲ دلار) تولید کننده به معامله گر سوآپ تفاوت بین قیمت هر بشکه (۳۲ دلار) و قیمت توافق شده (۳۰ دلار) یعنی ۲ دلار را می پردازد. ولی همین تولید کننده در صورتی که تمایل داشته می تواند محموله واقعی را به خریداران به قیمت واقعی (۳۲ دلار) بفروشد و به این صورت ۲ دلار ضرر را جبران نماید.
۴) طرح معاوضه
رایج ترین نوع معامله «سوآپ» که خیلی معمول و درک آن بسیار ساده است طرح معاوضه نفتی می باشد در این گونه خرید و فروش که بنا به شرایط جغرافیایی و رئوپلتیکی و مسایل پیچیده سیاسی ـ جغرافیایی ـ فرهنگی اقتصادی صورت می گیرد به این صورت است که کشوری تولید کننده تمایل دارد نفت خود را در نقطه ای به خریدار تحویل داده و معادل کیفی و کمی آن را در نقطه ای دیگر تحویل بگیرد (خودش مستقیماً تحویل می گیرد یا وکیل او یا طرف معامله او) و بابت این تغییر موقعیت جغرافیایی تحویل،‌کشور رابط حق ترانزیت یا دلالی دریافت میکند.
به عنوان مثال ایران از کشورهای نفتخیز آسیای میانه و قفقاز در بحر خزر نفت دریافت می کند. چون از یک طرف آن کشورها به دریای آزاد راه ندارند یا مشکل دارند یا انتقال نفت از طریق خطوط لوله و شرایط فنی و مهندسی مقرون به صرفه نیست و قس علیهذا و از طرفی ایران می بایست برای تهیه خوراک (Feed) ورودی پالایشگاههای تهران و تبریز از جنوب ایران (مناطق نفت خیز) نفت ارسال نماید که مسلماً احتیاج به احداث خطوط لوله ـ نصب ـ نگهداری و تقویت فشار و ایستگاه های مختلف حفاظت کاتدی و مسایل گوناگون هزینه آفرین دارد.
با توجه به دو مولفه فوق الذکر ایران می تواند نفت از آن کشورها دریافت نموده وخوراک پالایشگاههای تهران و تبریز را تامین نماید و در عوض، نفتی معادل نفت دریافت نموده در جزایر جنوبی کشور در خلیج فارس به مشتریان کشورهای اولیه بپردازد و بابت این معامله مقداری ارز تحت عنوان «حق ترانزیت» دریافت کند.
البته مسایل سیاسی و بین المللی هم در این نوع معامله بسیار موثر است. به عنوان مثال آمریکا که از مخالفان سیاسی جمهوری اسلامی است سعی دارد در کشورهای همسایه شمالی ایران به انحاء مختلف نفوذ نماید که یکی از گذرگاههای نفوذی، تسلط بر صدور نفت خام آنها می باشد که با اینکار می تواند اهداف سیاسی و اغراض اقتصادی خود را در آن کشورها عملی نموده و با برنامه ریزی های خاص نظامی ـ سیاسی و اقتصادی و فرهنگی و بین المللی وفرامنطقه ای گلوی ایران را بفشارد (به تعبیر خود آنان) منتها با پیاده نمودن طرح سوآپ علاوه بر انجام معاملات اقتصادی و نفتی وکسب درآمد ارزی می توان جهت خنثی سازی نقشه های شوم مخالفان بستر سازی مناسبی انجام داد.
ـ BUY – BACK (بیع متقابل)
این نوع معامله که تقریباً شبیه معاملات کالا به کالا یا «پایا پای» می باشد که از آن به عنوان «معاملات تهاتری» یاد می شود اما در ابعاد بسیار گسترده تر و کیفیت بسیار پیچیده تر، در این معامله پرداخت به صورتی غیر از روش نقدی صورت می گیرد که در سالهای اخیر بیع متقابل در بخش نفت و گاز و پتروشیمی جهت توسعه میادین و افزایش تولیدات آن مورد استفاده قرار گرفته است.
بیع متقابل به عنوان یکی از شیوه های تجارت متقابل از سوی کمیسیون اقتصادی سازمان ملل متحد برای اروپا (Economic commission for europe) بشرح زیر تعریف شده است:
«در این شیوه موضوع معامله اولیه عبارتست از ماشین آلات، تجهیزات، حق اختراع و اکتشاف و دانش فنی یا کمک های فنی ـ که به عنوان تکنولوژی و انتقال آن نامیده می شود- و به منظور نصب و استقرار تسهیلات تولیدی برای خریدار مورد استفاده قرار خواهند گرفت ـ هم چنین طرفین موافقت می نمایند که فروشنده متعاقباً تولیدات به دست آمده از تسهیلات تولیدی مذکور را از خریدار اولیه ابتیاع نمایند (خریداری کنند).
در واقع هنگامی که یک شرکت تصمیم بگیرد و با لحاظ نمودن شرایط و امکانات مختلف و دارائی ها و سرمایه خود در کشور دیگر سرمایه گذاری صنعتی و تکنولوژیکی یا کشاورزی نماید و کارهای مختلف آن اعم از مطالعات ابتدائی اکتشافی و استخراج ـ‌نصب سکو و (Plat fom) در دریا یا خشکی ـ احداث خطوط لوله و ایجاد و نصب قطعات مختلف پالایشگاه ـ جهت پالایش و تصفیه نفت و گاز یا واحدهای تبدیل موادخام به موادی با ارزش افزوده همچون مجتمع های پتروشیمی وپلیمری-راانجام دهدبدون انکه از مالک اصلی هزینه و اجرتی دریافت نماید بلکه در عوض، هنگام بهره برداری از واحدهای مربوطه، از محصولات آن مجتمع برداشت نموده تا آنکه سرمایه و سود سرمایه و هزینه های جانبی را تسویه نمایند.
نمونه بارز بیع متقابل در ایران مشارکت شرکت توتال فرانسه ـ اجیپ وانی (Eni) ایتالیا در پا رس جنوبی و توسعه میادین نفتی دریایی در فلات قاره از جمله پروژه بلال و سیری و ... می باشد.ازانواع معاملات مشهور نفتی می توان به طرح فاینانس(FINANCE )اشاره نمودکه در مقام مقایسه نسبت به بیع متقابل دارای ارجحیت وامتیازاتی است که دراینجا مجال مجادله نیست.

منبع : اندیشکده اعتلای صنعت نفت