اثبات وجود مبارک صاحب الزمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در قرآن

قال الصادق علیه السلام: انکار کننده آخرین ما مانند انکار کننده اولین ماست.۱
با توجه به روایتی که از امام صادق علیه السلام در شروع مطلب آورده شد می توانیم با صراحت اذعان کنیم که تکلیف شیعیان در مورد پذیرش این امر به درستی مشخص و روشن می شود.
همان طور که آیت الله صافی نیز می فرمایند: « به حدی اخبار و بشارات راجع به ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و علائم و خصوصیات و جزئیات آن در کتب بزرگان مشایخ و محدثین شیعه و سنی متواتر، قطعی و مشهور است که در امور اعتقادی دیگر جز چند مورد کثرت اخبار و روایات به این مقدار نیست.»۲
ولیکن از آنجا که معاندان و سودجویان همیشه به دنبال بهانه جویی و عذر تراشی هستند متوسل به کتاب الهی می شویم و این مسئله مهم و حیاتی را برای آنها با ادله قاطع و شواهدی محکم تبیین می نماییم با توجه به بررسی ظاهر و الفاظ آیات قرآن مجید شاید به نظر برسد که اصلاً اشاره ای به وجود، ظهور و شرایط ظهور حضرت صاحب الامر علیه السلام در کتاب الهی نشده است ولی با دقت و توجه به بطن آیات بیش از ۱۲۰ آیه۳ می توانیم بیابیم که پیرامون وجود، حیات و علائم ظهور امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف نازل شده اند که به طور اختصار به بعضی از آنها می پردازیم.
● بررسی آیات ظهور
در این قسمت به بررسی آیاتی می پردازیم که رسیدن زمین به صالحان را بشارت داده اند.
الف)و لقد کتبنا فی الزبور من بعد الذکر ان الارض یرثها عبادی الصالحون ۴ ما در زبور بعد از ذکر (تورات) نوشتیم که بندگان صالح من وارث (حکومت) زمین خواهند شد
امام باقر علیه السلام در تفسیر آیه فوق می نویسند: منظور از بندگان شایسته، «عبادی الصالحون» این است «هم اصحاب المهدی فی آخر الزمان »۵
در تفسیر این آیه همچنین استناد شده به حدیث پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلم: اگر یک روز از دنیا باقی مانده باشد خداوند آن روز را آنقدر طولانی می کند که مبعوث شود مردی صالح از اهل بیتم که پر می کند زمین را از قسط و عدل همان طور که پر شده بود از ظلم و جور.۶
با توجه به روایاتی که ذکر شد به درستی مشخص می شود که این آیه پیرامون امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف و پیروان ایشان نازل شده و رسیدن زمین به یاران امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف که بندگان صالح هستند را بشارت می دهد در فصل های بعد به طور مفصل به بررسی چگونگی رسیدن زمین به صالحان می پردازیم.
ب) وعد الله الذین امنوا منکم و عملوا الصالحات لیستخلفنهم فی الارض کما استخلف الذین من قبلهم خداوند به کسانی که ایمان آورده اند و اعمال صالح انجام داده اند وعده می دهد که آنها قطعاً خلیفه روی زمین خواهند شد همان طور که پیشینیان را خلافت بخشید.
در ابتدای امر این سؤال به ذهن انسان می رسد که: این وعده از آن کیست؟ عده ای در تفسیر این آیه می گویند که مضمون آیه اشاره دارد به پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و صحابه ایشان که در صدر اسلام زندگی می کردند و به نظر بعضی دیگر این آیه عموم مسلمانان و صالحان را در تمامی زمانها را شامل می شود و گروهی آن را اشاره به حکومت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف می دانند که شرق و غرب جهان زیر لوای حکومتش قرار می گیرد و آئین حق در همه جا نفوذ می کند و ناامنی و خوف جنگ از صفحه زمین برچیده می شود و عبادت خالی از شرک برای جهانیان تحقق می یابد.
بدون شک آیه شامل مسلمانان نخستین می شود و بدون شک حکومت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف که طبق عقیده عموم مسلمانان اعم از شیعه و سنی سراسر زمین را پر از عدل و داد می کند بعد از آنکه ظلم و جور همه جا را گرفته باشد مصداق کامل این آیه است ولی با این حال مانع از گستردگی و عمومیت آیه نمی شود.
نتیجه اینکه در هر عصر و زمان پایه های ایمان و عمل صالح در میان مسلمانان مستحکم شود آنها صاحب حکومتی ریشه دار و با نفوذ خواهند شد.
بعضی می گویند کلمه «ارض» مطلق است و تمام روی زمین را شامل می شود و این منحصراً مربوط به حکومت امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف است؛ با جمله «کما استخلف ....» سازگار نیست، زیرا خلافت و حکومت پیشینیان مسلماً در تمام پهنه زمین نبود، به علاوه شأن نزول آیه نشان می دهد که حداقل نمونه ای از این حکومت در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم برای مسلمانان (هر چند در اواخر عمر مبارک حضرت صلی الله علیه و آله وسلم ) حاصل شده بود.
ولی باز تکرار می کنیم که محصول تمام زحمات پیامبران و تبلیغات مستمر و پی گیر آنها و نمونه اتمّ حاکمیت و امنیت کامل و عبادت خالی از شرک در زمانی تحقق می یابد که مهدی علیه السلام آن صلاله انبیاء و فرزند پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم ظاهر شود همان کسی که همه مسلمانان این حدیث را درباره او از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نقل کرده اند «اگر از عمر دنیا یک روز باقی بماند خداوند آن را آنقدر طولانی می کند تا مردی از دودمان من که نامش نام من است حاکم بر زمین شود و صفحه زمین را پر از عدل و داد کند آنگونه که پر از ظلم و جور شده بود جالب اینکه مرحوم طبرسی در ذیل این آیه می گوید: «از اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم این حدیث نقل شد، آین آیه درباره مهدی آل محمد صلی الله علیه و آله وسلم است و...» منظور از حکومت صالحان و تمکین آئین حق و عبادت خالی از شرک این نیست که در چنان جامعه ای هیچ گنهکار و منحرفی وجود نخوهد داشت بلکه مفهومش این است که نظام در دست مؤمنان صالح است و چهره عمومی جامعه خالی از شرک است و گر نه مادام که انسان دارای آزادی اراده است ممکن است در بهترین جوامع الهی انسانی احیاناً افراد منحرفی وجود داشته باشد.۷
ج)و نرید ان نمن علی الذین استضعفوا فی الارض و نجعلهم ائمة و نجعلهم الوارثین اراده ما بر این قرار گرفته است که به مستضعفین نعمت بخشیم و آنها را پیشوایان روی زمین قرار دهیم
این آیه درباره بنی اسرائیل و در قصه حضرت موسی علیه السلام و فرعون است پس این آیه از لحاظ تنزیل به داستان بنی اسرائیل در زمان حضرت موسی علیه السلام مربوط است.
در این آیه یک اصل مطرح شده است و آن این است که اراده ازلی الهی بر این امر تعلق گرفته است که مستکبران ریشه کن شوند و مستضعفان و عباد الصالحین و وارثین ارض و حاکمین در زمین باشند آن هم در پهنای زمین، پس محتوا و مفهوم آیه به خصوص زمان حضرت موسی علیه السلام و بنی اسرائیل مربوط نیست اما آیا آن اراده ازلی به طور کامل تحقق یافت؟ نه.
قطعاً این اراده باید تحقق پیدا کند و این اراده جز با ظهور حضرت حجت علیه السلام امکان پذیر نیست.
حضرت علی علیه السلام در نهج البلاغه می فرمایند: لتعطفن الدنیا علینا بعد شی بها عطف الفروس علی ولدها... این دنیا که امروز از ما روگردان است روزی به ما روخواهد آورد همانند ناقه ای که به فرزندنش از روی علاقه روی می آورد...
و آن وقت آیه های ۵و ۶ سوره قصص را تلاوت فرمودند.
ابن ابی الحدید در شرح این خطبه می گوید: « ما هم قبول داریم شیعه هم قبول دارد با این تفاوت که اهل سنت می گوید ضرورت ندارد که امام فعلاً حیات داشته باشد بله به وقت خودش متولد خواهد شد واین کار را انجام خواهد داد. »۹
د) و انه لعلم للساعة فلا تمتون بها و التبعون هذا صراط مستقیم ۱۰ واو (مسیح) سبب آگاهی بر روز قیامت است (زیرا نزول عیسی گواه نزدیکی رستاخیز است)، و هرگز در آن تردید نکنید و از من پیروی کنید که این راه مستقیم است.
این آیه در مورد نزول حضرت عیسی علیه السلام است که در آخر الزمان صورت می گیرد و دلیل بر نزدیک شدن قیامت است. پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در رابطه با ظهور حضرت عیسی علیه السلام می فرمایند: چگونه خواهید بود هنگامی که فرزند مریم در میان شما نازل شود در حالی که امام شما از خود شماست.۱۱
هچنین در توضیح این آیه آمده است: لایزال هذا الذین عزیزاً الی اثنی عشر خلیفة تا با شما دوازده خلیفه که تمامشان از قریشند، باشند پیوسته این (اسلام) برپا (عزیز) خواهد بود.۱۲ از این مطلب می شود استنباط کرد زمین هیچ گاه از حجت خداوند خالی نمی ماند و همواره اسلام در زمین باقی می ماند و روز به روز مردم گرایش بیشتری به آن پیدا می کنند تا حضرت مهدی علیه السلام ظهور نمایند و آن را به صورت حکومت جهانی درآورند هر چند که حکومتها قبل از ظهور به حکومتهایی غاصب و ظالم تبدیل می شوند که به گسترش ظلم و جور دامن می زنند ولیکن اسلام همواره عزیز و گرامی خواهد ماند.
اثبات وجود مبارک امام مهدی علیه السلام در روایات: ما به بسیاری از امور مذهبی و خصوصیات بعضی مطالب اعتقادی معتقدیم (که باید هم باشیم) در حالی که در آن موارد بیشتر از چند حدیث نقل نشده است پس به چنین مطلبی (ظهور امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف) که عقل و شرع آن را تأیید و تصدیق کرده و از زمان پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم تا امروز مورد توجه علمای اسلام و اهل حدیث بوده و علاوه بر علمای شیعه جمعی از علمای عامه راجع به آن کتابهایی نوشته اند و متجاوز از هزار حدیث بر آن دلالت دارد و آیاتی از قرآن مجید به آن تفسیر شده است- که در فصل قبل ذکر شد- باید ایمان قوی تر و باور بیشتر داشته باشیم.۱۳
در فصل قبل به بررسی آیات ظهور پرداختیم و در این فصل طبق سخنان آیت الله صافی گلپایگانی احادیثی را ذکر می کنیم که بر وجود مبارک امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف از علمای شیعه و اهل تسنن ذکر شده است.
▪ روایت کرده اند از حضرت علی علیه السلام که فرمودند: رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم به من فرمودند: یا علی امامهای راه یافته و هدایت شده که حقوقشان به نا حق گرفته می شود، از اولاد تو یازده امام هستند تو اول امامهایی و آخرین ایشان از اولاد توست و همنام من است. ۱۴
▪ پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: ائمه بعد از من دوازده نفرند اول ایشان امیرالمؤمنین و آخرین ایشان قائم اهل بیت من است، اطاعت ایشان اطاعت من و معصیت ایشان معصیت من است، هر کس یکی از آنان را انکار کند من را انکار کرده است.۱۵
▪ علال از قول ظریف ابونصر خادم چنین روایت می کند که وی گفت: داخل شدم براو (یعنی صاحب الزمان علیه السلام ) پس ایشان به من فرمودند: علی بالصندل الاحمر، گفتم: دادم آن را به او. پس امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف فرمودند آیا می شناسی مرا؟ گفتم: بله، فرمودند: من کیستم؟! گفتم: تو سید من و پسرسید من هستی؛ آقا به من گفتند: آیا در این مورد برای تو سؤالی نیست؟ گفتم: خدا مرا فدای تو کند برایم تفسیر کنید، پس حضرت فرمودند: من خاتم الاوصیاء هستم و به وسیله من دفع می کند خدا بلا را از اهل بیت و شیعه من.۱۶
▪ از امام جمال الدین سیوطی منقول است که: از ذریه حسین بن علی علیه السلام حضرت مهدی علیه السلام است که در آخر الزمان برانگیخته می شود و ذکر می کند همچنین یازدهم پسرش (حضرت علی علیه السلام)، حضرت قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف است و بتحقیق نص بر او از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در امت اسلام گذشته است و او صاحب شمشیر و قائم منتظر است.۱۷
▪ سبط فرزند جوزی در آخر کتابش که به تذکره الخواص نامیده شده است، پس از ذکر بیوگرافی حضرت عسگری علیه السلام اولاد ایشان را ذکر کرده است از آنها (م.ح.م.د) امام است و فرزند حسن بن علی تا علی بن ابیطالب می باشد، کنیه اش ابوعبدالله و ابوالقاسم است و او خلف و حجت و صاحب الزمان و قائم منتظر و تالی و آخر امامان است.۱۸
با توجه به روایات فوق آیاتی که در بخش نخست به بررسی آنها پرداختیم و آیات بسیاری که تفسیر آنها به ظهور و وجود امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف اشاره دارد به این نکته می رسیم که در بین ما و اهل تسنن در اصل مسئله ظهور حضرت علیه السلام اختلاف نداریم و این که ولد امام حسین علیه السلام است این هم اتفاق نظر است تفاوت دیدگاه و نقطه فارق بین ما و اهل سنت این است که شیعه عقیده اش این است که پیوسته باید حجت حق به طور حی و زنده در روی زمین باشد تا واسطه برکات و فیوضات الهی برای همه جهانیان باشند.۱۹
در ادامه بحث به باور دیگر عامه مردم که بیشتر از اهل تسنن نشأت می گیرد می پردازیم و ذکر معارضات آن حدیث که در کتب روایی بیان شده است.
آیا امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف پس از ولادتشان از دنیا می روند و دوباره در آخر الزمان ظهور می کنند؟ باور اهل تسنن بر اثبات این سؤال دلالت می کند و در تأیید این باور خود روایاتی را بیان می کنند که یک نمونه از آن را بیان می کنیم.
▪ روایت شده از محمد بن عبدالله بن جعفر حمیری از پدرش از یعقوب از یزید از علی بن حکم از حماد بن عثمان از ابی بصیر گفت: شنیدم ابا جعفر علیه السلام می گفت: مثل ما در کتاب خدا مثل صاحب الاغ است، می کشد خدا او را به مدت صد سال و سپس مبعوث می کند او را.۲۰ و از این قبیل روایات که اشاره دارند به این مطلب که امام زمان علیه السلام از دنیا می روند و دوباره در آخر الزمان مبعوث می شوند.
در ادامه مطلب ذکر شده که: اکثر مردم اعتقاد دارند که امام علیه السلام می میرند سپس ظاهر می شوند و خداوند همچنان که صاحب الاغ را بعد از موت حقیقی زنده و مبعوث کرد (ظاهر کرد) ایشان را نیز در آخر الزمان مبعوث می کند. و شیخ طوسی عقیده دارد که این اخبار با دلایل عقلی هماهنگ نیست و صادق نمی باشد و بیان کرده اند که به این روایات نمی شود استناد کدر در صورتی که روایاتی وجود دارند که متواترند و بر ما واجب است که از آن اخباری که معلوم است پیروی کنیم و بعد از اطمینان از صحت آنها اخباری که با آن منافات دارد را رد کنیم و بعد ایشان به ذکر اخبار صحیح در مورد حیات ایشان پرداخته است.
حضرت ابوعبدالله علیه السلام فرمودند: یا حازم برای دارنده این امر دو غیبت است که ظاهر می شود در دومی و هر کس به تو گفت که ایشان در آخر الزمان دوباره زنده می شوند او را تصدیق نکن.۲۱
با بیان تفاوت دیدگاه شیعه و سنی در مورد مسئله غیبت به مسئله ضرورت استمرار امامت برخورد می نماییم که جا دارد آن را به طور کامل تفسیر و تبیین نماییم.
● استمرار نظام امامت
از حضرت ابی جعفر علیه السلام از قول خداوند عزوجل ذکر شده که «فاسئلوا اهل الذکر ان کنتم لاتعلمون» اگر نمی دانید از اهل ذکر سؤال کنید که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: من ذکر هستم و اهل بیتم (ائمه) اهل ذکر هستند و سپس حضرت اشاره کرده اند به این آیه قرآن که «انه لذکر لک و لقومک و سوف تسئلون» و سپس فرمودند:
نحن قومه و نحن مسئولون
ما قوم او هستیم و ما مسئولین هستیم
که اشاره دارند به اینکه ایشان از اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم هستند و ما باید در تمامی زمینه ها به ایشان که اهل ذکر هستند رجوع کنیم و تمام مسائل را از ایشان بپرسیم که این خود بیانگر این مسئله است که در هر زمانی باید حجتی بر روی زمین باشد که مردم در مسائل و مشکلات به ایشان رجوع نمایند.
آیت الله صافی در این مورد می فرمایند:۲۳ رژیم امامت رژیمی است الهی و انقطاع ناپذیر و در هر زمان و هر عصر وجود دارد و تا دنیا باقی است برقرار خواهد ماند چنانکه امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمایند: خالی نخواهد ماند زمین از قائمی که برای خدا حجت باشد و این حجت یا ظاهر است و مشهور و یا بیمناک و مستور برای اینکه حجت های خدا و بینات او باطل نگردد و از بین نرود.
بر هر کس واجب است که نظام امامت را بشناسد و به آن ایمان داشته باشد و در هر زمان و هر مکان فقط مردم باید از این نظام اطاعت کنند و هر کس در هر کجا و هر نقطه ای از دنیا که باشد و هر شغلی و هر کاری که داشته باشد باید مطیع این رژیم باشد.
طبق مذهب شیعه که نظام امامت، رژیم دائم و مستمر است همیشه و در تمام شرایط تابعیت حکومت شرعی یک فریضه اساسی و عمده است.
اما طبق مذهب اهل سنت که: تشکیل حکومت شرعی ممکن است به سستی برخورد نماید و دربعضی زمانها به عللی نظام حکومت اسلامی تعطیل شود ممکن است در زمانی که حکومت شرعی تشکیل نشده مسأله تابعیت از آن هم مطرح نباشد و بلکه بی موضوع گردد.
حکومت مخصوص ذات خداست «ان الحکم الا الله» و باید فقط خدا پرستش و اطاعت شود و اطاعت از او خالص باشد و مردم در برابر حکومت و سلطنت و رژیم او خاضع و فرمانبردار باشند: «امر الا تعبدوا الا ایاه مخلصین له الدین » دین قیم و مستقیم این است؛ ذلک دین القیم.
تفاوت نمی کند که این حکومت در عصر ائمه علیهم السلام باشد و غاصبان حکومت مانع از مداخله رسمی آنها در کارها بودند یا در عصر غیبت کبری که امام علیه السلام غایب می باشند، باید هر مسلمانی در این رژیم و نظام امامت ثبت نام کند و از آن فرمان ببرد.
امروز مهمترین چیزی که شیعیان خصوصاً و به شیعیان عموماً تفهیم کرد مسأله رژیمی است که باید از آن تبیعت داشته باشند و نظامی که باید از آن اطاعت نمایند.
این حکومت و نظام امامت بود که در واقعه تحریم تنباکو حکومت انگلستان را به زانو درآورد و رشته استبداد ناصر الدین شاه را قطع کرد و استعمارگران را به بیم و هراس انداخت.
در ادامه سخنان آیت الله صافی گلپایگانی و در تصدیق سخنان ایشان می شود اشاره کرد به وقایعی که در سرزمین مقدس ما ایران روی داد اشاره کرد که با رعایت اصل نظام امامت و به رهبری رهبر کبیرمان خمینی عزیز (ره ) به پیروزیهای بزرگی در برابر دشمنان و استعمارگران رسیدیم و توانستیم رژیم نا بحق پهلوی را از کشورمان بیرون برانیم و به یاری خداوند متعال و طبق فرمایشات مقام معظم رهبری که مملکت ما صاحب دارد با سایه مقدس رهبری امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف همواره در وقایع با سربلندی پیش رفته ایم و طبق وعده الهی که درسوره مجادله آیه ۲۱ آمده است «کتب الله لاغلبن انا و رسلی» پیروزی قطعی از آن خدا و رسولان اوست.)
و طبق آیه ۵۹ سوره نساء که بیان شده است: «اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم» که اطاعت از اولی امر در حد اطاعت از رسول صلی الله علیه و آله وسلم به حساب می آید پس وعده خداوند در مورد پیروزی قطعی رسولان شامل اولی الامرآن نیز که آخرین ایشان امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف هستند نیز می شود همواره پیروز و سربلند بوده ایم و با پیروزی از بزرگ مردانی چون مقام معظم رهبری که نائب بر حق امام زمان علیه السلام هستند به درجات بالای علمی رسیده ایم.

http://tebb.blogfa.com
محمد رضا نصرتی
پی نوشتها:
۱- ر.ک: محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، دار الکتب الاسلامیه، محرم الحرام، ۱۳۹۰ق، ج۲۲۷، ص ۶۱.
۲- ر.ک: آیت الله صافی گلپایگانی، امامت و مهدویت، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، بهار ۱۳۸۰، ج۱و۲، ص ۳۲۱.
۳- ر.ک: سید صادق حسینی شیرازی، موعود قرآن، مترجم مؤسسه الام المهدی، ناشر مؤسسه الام المهدی، ۱۳۶۰، مقدمه کتاب
۴- سوره انبیاء آیه ۱۰۵.
۵- امام مهدی علیه السلام در قرآن، امید ظهور، هیئت متوسلین به حضرت زهرا سلام الله علیها، بنای مقدس فاطمیه شیراز ، ص ۱۸.
۶- شیخ ابی علی الفضل بن الحسین طبرسی، مجمع البیان، انتشارات ناصر خسرو، چاپ دوم، ج۷، ص ۱۰۶.
۷- ر.ک: ناصر مکارم شیرازی و همکاران، تفسیر نمونه، دار الکتب الاسلامیه، چاپ ۲۴، ۱۳۸۲، ج۱۴، صص ۵۳۱-۵۳۰.
۸- سوره قصص ، آیه ۵.
۹- رک: آیت الله معرفت، بررسی آیات ظهور،گفتمان مهدویت سخنرانی گفتمان سوم، مؤسسه بوستان کتاب قم، ۱۳۸۱، صص ۱۹۹-۱۹۸.
۱۰- سوره زخرف ، آیه ۶۱.
۱۱- رک: ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۲۱، ص ۱۰۰.
۱۲- رک: محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۳۶، ص ۳۶۵.
۱۳- آیت الله صافی گلپایگانی، امامت و مهدویت، ۱و۲، ص ۳۲۱.
۱۴- شیخ حر عاملی، اثبات الهداه، ترجمه محمد نصر الهی ، دار الکتب الاسلامیه، چاپ سوم، بهار ۱۳۶۵، ج۳، ص ۳۹.
۱۵- ر.ک: محمد باقر مجلسیف بحار الانوار، ج۲۷، ص ۶۱.
۱۶- رک: ابی جعفر محمد بن الحسن طوسی، الغیبه، مؤلف: الذریعه، اصدار مکتبه نینوی الحدیثه، ص ۱۴۸.
۱۷- ر.ک: شیخ علی حائری یزدی، چهره درخشان امام زمان، ترجمه الزام الناصب فی اثبات الحجه الغایب، محمد جواد مرعشی نجفی، ج۳، ص ۶۳.
۱۸- ر.ک: همان.
۱۹- ر.ک: آیت الله معرفت، بررسی آیات ظهور، گفتمان مهدویت، سخنرانی گفتمان سوم، ص ۱۹۹. ۲۰- ر.ک: ابی جعفر محمد بن الحسن طوسی، الغیبه، صص ۲۶۱-۲۶۰.
۲۱- ر.ک: شیخ طوسی، الغیبه، صص ۲۶۱-۲۶۰.
۲۲- رک: محمد بن الحسن حر عاملی، وسائل الشیعه، جزء تاسع، ص ۴۲.
۲۳- ر.ک: آیت الله صافی گلپایگانی، امامت و مهدویت، ج۱و۲، صص ۴۴۰-۴۳۸.