نجوم را این گونه آغاز کنیم …

انجام دادن برخی کارها یا شغلها حتما نیاز به تحصیل در همان زمینه تا سطوح بالا را دارد. به طور مثال جراحی قلب کاری نیست که بتوان تجربی و با تمرین فراوان آموخت! اما در برخی دیگر از امور بسیار پیشرفته و مهم می توان بدون تحصیل در آن رشته، به شکل تجربی و با تمرین زیاد مهارت کسب کرد و به نتایج ارزشمندی رسید. شاید بهترین مثال در این مورد، ستاره شناسی باشد . در واقع دو نوع ستاره شناس وجود دارد، یکی آنکه در این رشته تحصیل می کند و مثلا مدرک دکترای اختر فیزیک یا کیهانشناسی می گیرد، و دیگری کسی که از روی عشق و علاقه ، کتابهای نجومی ساده را می خواند و با برنامه ریزی دقیق و به کارگیری روشهای اصولی به تحقیق در این زمینه می پردازد تا هم از آنچه انجام می دهد لذت ببرد و هم نتایج سودمند کارهایش را به دیگران عرضه کند.اخترشناسان نوع نخست را حرفه ای می نامند زیرا حرفه یا شغل آنها این است که به کارهای نجومی بپردازند، اخترشناسان نوع دوم را آماتور می نامند که به معنای علاقه مند است .
اما تفاوت کار اخترشناسان حرفه أی و آماتور در چیست؟ و کدامیک سهم بیشتری در پیشرفت علم نجوم دارند؟ کارهایی که اخترشناسان حرفه ای انجام می دهند معمولا عبارت است از : تدریس اخترشناسی ، تحلیل داده های به دست آمده از رصدها ، نظریه پردازی و ارائه نمونه ها و روش های جدید و …
آنها معمولا فرصت کافی برای کاوش دقیق تمام آسمان را ندارند و تلسکوپهای بسیار بزرگ را هم نمی توان برای کارهایی مثل یافتن دنباله دارها و نواخترهای جدید مشغول کرد. پس در این میان بسیاری از کارها را باید به آماتورهای نجوم سپرد. برخی گمان می کنند که کلمه آماتور نشان دهنده کم تجربگی و مبتدی بودن شخص است، اما این برداشت کاملا اشتباه است. آماتورهایی هستند که دهها سال تجربه رصد و کشف اجرام جدید را دارند و هیچ اخترشناس حرفه ای به انداه آنها با آسمان آشنا نیست.
در طول تاریخ شاید سهم آماتورهای نجوم در کشف اجرام تازه در آسمان بسیار بیشتر از اخترشناسان حرفه أی بوده است. بد نیست به عنوان مثال، یکی از اخترشناسان آماتور با تجربه را به شما معرفی کنم: ژان لویی پون فرانسوی، باربر رصدخانه مارسی بود. هر شب پس از کارهای طاقت فرسای صبح، به رصد آسمان مشغول می شد و مهارت زیادی در شناخت اجرام آسمانی و شیوه های رصد کسب کرد، به طوری که در ۳۹ سالگی موفق به کشف یک دنباله دار شد. یافتن دنباله دارها ادامه یافت و به سی عدد رسید. همین کشفها و کسب مهارتها، به تدریج سمت منجم سلطنتی فرانسه را برایش به ارمغان آورد.
● برای شروع کار چه باید کرد ؟
اگر به آسمان شب و راز و رمزهای نهفته در آن علاقه دارید و تصمیم گرفته اید در راه شناخت و کاوش دقیق آن قدم بردارید، بهتر است نخست اطلاعات خود را در این زمینه افزایش دهید. برای شروع کار، چند کتاب مفید را به شما معرفی می کنیم . با مطالعه آنها اطلاعات پایه را در این علم به دست خواهید آورد :
ـ نجوم دینامیکی : نوشته رابرت تی. دیکسون، ترجمه احمد خواجه نصیر طوسی از انتشارات مرکز نشر دانشگاهی. برخلاف نام و ظاهر ترسناک، کتابی بسیار مفید و پایه ای برای یاد گیری نجوم است.
ـ نجوم و اختر فیزیک مقدماتی : نوشته زیلیک و اسمیت، ترجمه دکتر جمشید قنبری و دکتر تقی عدالتی از انتشارات آستان قدس رضوی. مجموعه ای دو جلدی و بسیار مفید برای یادگیری اختر فیزیک پایه.
ـ صورتهای فلکی : نوشته دکتر گری ملکر، دکتر مارک چارترند و ویل تریون، ترجمه مهندس احمد دالکی از انتشارات گیتاشناسی. کتابی با قطع جیبی و بسیار مفید برای آشنایی با اصول گشت و گذار در آسمان و صورتهای فلکی.
همچنین کتابهای بسیار دیگری که تعدادی از آنها بسیار کمیابند، از جمله، ستاره شناسی؛ اصول و عمل، نجوم به زبان ساده، نجوم کروی، ستاره شناسی دریایی و ....
با مطالعه این کتابها ، اطلاعات پایه را برای انجام کارهای نجومی به دست خواهید آورد ، اما هیچ گاه از مطالعه دست برندارید . هر گاه کتابهای جدیدی در این زمینه دیدید، بخوانید و اگر تناقضی بین کتابها مشاهده کردید به سایر کتابها رجوع کنید و یا از فردی آگاه یا مرجعی مطمئن بپرسید تا نکته نادرستی در ذهنتان باقی نماند. اکنون هنگام آن است که به سراغ کارهای عملی برویم . شاید مهمترین بخش ازکارهای عملی آماتورهای نجوم ، رصد دقیق آسمان باشد ، که منشا هر گونه فعالیت نجومی است .
● رصد چیست و چه چیزهایی را باید رصد کرد ؟
رصد کردن یعنی مشاهده دقیق با هدفی ازپیش تعیین شده ، رصد آسمان شب، کاری است لذت بخش که اگر چند شب به آن بپردازید ، به لذت آن پی خواهید برد . یکی از ساده ترین موضوعهای رصدی، تشخیص صورتهای فلکی است که گام نخست در رصد آسمان محسوب می شود. مقاله کلید آسمانی شما را با صورتهای فلکی آشنا می کند. دانستن اسمها و شکل صورتهای فلکی برای رصد هر جرمی در آسمان ضروری است. چون هر صورت فلکی از تعدادی ستاره تشکیل شده است، ناگزیریم نام ستاره ها را هم بدانیم. البته به خاطر سپردن نام( و یا شماره )تمام ستاره ها کاری ناممکن است اما بدون شک شناختن درخشانترین و مهمترین ستاره ها کار دشواری نیست و برای رصد کنندگان لازم است.
آنچه ستاره ها را از همدیگر متمایز می کند ـ درخشندگی و رنگ آنهاست. پس باید علاوه بر نام، این ویژگیهای ستاره ها را هم بدانید و البته دانستن کمی تاریخچه بر لذت دانستن خواهد افزود. با چشم غیر مسلح، در هوایی صاف و تاریک می توان ستاره هایی تا قدر ششم را مشاهده کرد. درخشانترین ستاره های فصل تابستان عبارتند از : سماک رامح، نسر واقع، نسر طایر، قلب العقرب و سماک اعزل. پس از درخشانترین ستاره ها، نوبت به ستاره های خاص دیگری می رسد که باید با آنها آشنا شوید، از جمله : ستاره های متغیر و ستاره های دوتایی. متغیرها گونه هایی خاص از ستاره ها هستند که درخشندگی آنها به طور منظم یا نامنظم تغییر می کند. برخی از متغیرها را دربیشترین درخشندگی می توان حتی با چشم غیر مسلح مشاهده کرد .
همه ستاره ها در آسمات تنها نیستند. نیمی از ستاره ها ( و شاید اغلبشان ) در مجموعه های دوتایی و چندتایی جای گرفته اند. بسیاری از ستاره های دوتایی را نمی توان به صورت دو ستاره تفکیک کرد و آنها را فقط به صورت یک ستاره می بینیم. گاهی اوقات هم دو ستاره به طور اتفاقی در کنار یکدیگر دیده می شوند و عملا هیچ ارتباطی با هم ندارند. درواقعی ممکن است دهها یا صدها سال نوری از هم فاصله داشته باشند، اما از دیدگاه ما، در یک راستا قرار گرفته باشند ودر آسمان بسیار نزدیک به هم دیده شوند .
بجز ستاره ها، اجرام دیگری هم در آسمان وجود دارد، از مجله : سیاره (Planet) ، کهکشان (Galax) ، سحابی (Nebula) و خوشه های ستاره أی(Star Cluster). تشخیص سیاره ها از ستاره ها شاید دشوار به نظر برسد، زیرا سیاره ها با چشم غیر مسلح همانند ستاره به نظر می رسند. اما اگر دقت کنیم، می توانیم تفاوتهایی بین ستاره و سیاره پیدا کنیم. نخست اینکه ستاره ها نسبت به یکدیگر حرکت ندارند و اگر یک دسته ستاره را در نظر بیرید و گردششان را در آسمان دنبال کنید ، خواهید دید که همه با هم حرکت می کنند و ترکیبشان در ساعتها و روزهای مختلف سال ثابت می ماند. اگر غیر از این بود، شکل ظاهری صورتهای فلکی روز به روز تغییر می کرد( البته این تغییر شکل صورت می گیرد، ولی در طول هزاران سال ).
اما سیاره ها این نظم را رعایت نمی کنند و در میان صورتهای فلکی جابجا می شوند. به همین دلیل است که در نقشه های آسمان هیچگاه اثری از سیاره ها نیست. پس هر وقت در آسمان در میان صورتهای فلکی ستاره ناآشنایی را دیدید که در نقشه ها وجود ندارد، مطمئن باشید که سیاره أی را دیده اید. در ضمن، سیاره ها بر خلاف ستاره ها چشمک نمی زنند و نورشان ثابت است(به غیر از شرایطی خاص).
اجرام دیگری که برای رصد مناسب اند، به اجرام غیر ستاره أی معروف اند. یک نوع از این اجرام، کهکشانهاهستند. که مجموعه ای است از دهها یا صدها هزار ستاره و مقدار زیادی گاز و غبار. کهکشان ها به دلیل فاصله بسیار زیادی که از ما دارند، بسیار کم نور دیده می شوند. فقط یکی - دو کهکشان را می توان با چشم غیر مسلح در شبهای کاملا صاف و تاریک مشاهده کرد. در صورت فلکی امرا المسلسله ( زن به زنجیر بسته ) که از صورتهای فلکی پاییزی است، یکی از درخشانترین و بزرگترین کهکشانهای نزدیک به ما است که با نام همین صورت فلکی شناخته می شود . کهکشان امراه المسلسله که با چشم غیر مسلح می توان در خارج از شهر که دور از آلودگی هوا و نور است ، به صورت لکه ای مه آلود مشاهده نمود.
یکی دیگر از اجرام غیر ستاره ای ، سحابی است که نامش از واژه ای عربی به معنای ابر گرفته شده است. سحابیها توده های بزرگ گازی هستند که یا بازمانده ستاره های مرده اند و یا محل تولد ستاره های تازه اند.
سحابیها در آسمان به صورت ابر دیده می شوند. یکی از درخشانترین سحابیهای آسمان تابستان، در صورت فلکی قوس جا دارد و نامش سحابی مرداب است. در زمستان هم نمونه زیبایی از سحابیها را می توان در صورت فلکی جبار مشاهده کرد.
خوشه های ستاره ای بر دو نوع اند : باز و کروی. خوشه های باز مجموعه هایی از دهها یا صدها ستاره اند. گاهی اوقات ستاره ها آن قدر به هم نزدیکند که نمی توان آنها را به صورت جداگانه دید. بهترین نمونه از خوشه های باز، خوشه مشهور پروین است که در آن ۶ تا ۷ ستاره را می توان با چشم غیر مسلح تشخیص داد. در صورت فلکی عقرب هم دو خوشه باز وجود دارد که می توان آنها را در تابستان مشاهده کرد و اگر هوا خوب باشد حتی باچشم غیر مسلح دیده می شوند. خوشه های کروی معمولا ستاره های بیشتری دارند، اما متراکم ترند. آنها از پیرترین اجرام کهکشان محسوب می شوند. خوشه های کروی در آسمان به صورت کره ای کوچک و مه آلود دیده می شوند. فصل تابستان بهترین موقعیت برای دیدن این گونه اجرام است زیرا چند تا از درخشانترین خوشه های کروی در آسمان تابستان دیده می شوند . در صورتهای فلکی قوس، جاثی، عقرب و تازیها خوشه های کروی درخشانی وجود دارد.
آنچه تاکنون گفتیم، اجرامی بودند که همیشه در آسمان وجود دارند که در ساعت و تاریخ مناسب می توان آنها را دید.اما اجرامی هم وجود دارند که در مدت کوتاهی به طور موقت میهمان آسمان شبهای ما می شوند و بدون شک نباید فرصت را برای دیدنشان از دست داد.
یک دسته از اینگونه اجرام، دنباله دارها هستند که گاهی آنها را به اشتباه ستاره دنباله دار می نامند در صورتی آنها ستاره نیستند و درون منظومه شمسی جای دارند. برخی از دنباله دارها تناوبی هستند، یعنی با فاصله های زمانی مشخصی پدیدار می شوند، مانند دنباله دار مشهور هالی. این مدت زمان تناوب ممکن است از دو-سه سال تا هزاران سال متغیر باشد.
برخی از دنباله دارها به طور اتفاقی در آسمان ظاهر می شوند و پدیارشدنشان قابل پیش بینی نیست و ممکن است دیگر هیچ گاه باز نگردند. دنباله دارهای بسیار درخشان حتی با چشم غیر مسلح هم دیده می شوند. ظاهرشان مانند گلوله أی نورانی است که دمی جارو مانند و منحنی در پشتشان قرار گرفته است. این اجرام هنگامی که در فاصله بسیار زیاد از خورشید قرار دارند به شکل کره ای یخی هستند و دنباله ندارند. با نزدیک شدن به خورشید، یخهای سطحی شان بخار می شوند و همچون دنباله ای در پشتشان می درخشد.
شهابها هم جزو اجرام گذری آسمانند. هنگامی که ذرات ریز موجود در فضا( به اندازه دانه های شن )با جو زمین برخورد می کنند، به دلیل سرعت زیاد، اصطکاک تولید می شود و ذرات در جو می سوزند. از سوختن ذرات ردی نورانی در آسمان دیده می شود که به آن شهاب می گویند. زمان پدیدار شدن شهابهای پراکنده قابل پیش بینی نیست، اما زمانهای خاصی وجود دارد که در مدت کوتاهی تعداد زیادی شهاب در آسمان دیده می شوند. این پدیده را بارش شهابی می نامند. هنگامی که دنباله داری مدار زمین را قطع می کند، ذرات بازمانده از آن، همچنان در مدار دنباله دار باقی می ماند. با عبور زمین از آن نقطه، تعداد زیادی ذره در مدت کوتاهی با جو زمین برخورد می کنند و آنچه ما در آسمان می بینیم، نمایش بارش شهابی است که ممکن است در یک ساعت تا صد شهاب در آسمان دیده شود. زمان وقوع بارشهای شهابی بر خلاف شهابهای پراکنده قابل پیش بینی است و هر سال در زمان معینی که اوج بارش نام دارد تکرار می شود.
تمام اجرامی را که تاکنون نام بردیم( بجز کهکشانها ) متعلق به مجموعه أی عظیم به نام راه کاهکشان( راه شیری ) بودند. این نام کهکشان ماست که برخی عنوان راه شیری را بر گرفته از اسطوره های غربی برای آن برگزیده اند. در اسطوره های ایران باستان، اینگونه تصور می شد که با کشیدناری حامل کاه از یک سو به سوی دیگر آسمان، مقداری از این کاه بر گنبد آسمان ریخته واین همان نور ابر مانندی است که در شبهای تابستان در پهنای آسمان می بینیم. بدین علت نام آن را راه کاه کهشان گذاشتند که کوتاه شده اش همان کهکشان است . کهکشان ما شکلی مارپیچی دارد و از پهلو همانند عدس دیده می شود : باریک و برآمدگی مرکزی . ما چون در داخل کهکشان جا داریم، نمی توانیم آن را به طور کامل ببینم، اما بخشی از آن شبها به صورت نواری مه آلوده دیده می شود که بیشترین تراکمش در صورتهای فلکی قوس و دجاجه است.
● چه دوربینی برای شروع کار لازم است؟
بر خلاف تصور، داشتن تلسکوپ در آغاز کار نه تنها ضروری نیست، بلکه مضر هم هست. کار کردن با تلسکوپ دشوار است زیرا ناحیه بسیار کوچکی از آسمان را نشان می دهد و تشخیص آنچه می بینیم ساده نیست. ضمن اینکه تلسکوپها بسیار گران اند و معمولا آماتورهای نجوم در آغاز کار توان خرد تلسکوپ را ندارند. بنابراین تا وقتی که آسمان را بخوبی نشناخته اید و جزییات صورتهای فلکی را به خوبی نمی دانید ، به فکر استفاده از تلسکوپ نیفتید.
در آغاز کار بهتر است از دوربینهای دو چشمی یا تک چشمی استفاده کنید، این گونه دوربینها چند حسن دارند، از جمله اینکه بسیار ارزانترند و میدان دید وسیعی دارند، یعنی بخش بزرگتری از آسمان را نشان می دهندو در نتیجه یافتن اجرام با آنها بسیار ساده تر است. البته این در صورتی است که بتوانید آن را به نوعی مستقر کنید.
اغلب دوربیهای دو چشمی محل خاصی برای نصب روی سه پایه ندارند و باید خودتان روشی برای اینکار پیدا کنید. اما دوربینهای تک چشمی جایی برای نصب روی سه پایه های عکاسی دارند. این امر ، کار رصد را بسیار ساده تر می کند. شاید بتوان گفت رصد با دوربین دو چشمی یا تک چشمی بدون سه پایه کاری ناممکن است زیرا لرزشهای دست اجتناب ناپذیر است.
مشخصات دوربینهای دو چشمی و تک چشمی به صورت دو عدد روی بدنه شان ثبت میشود.. عدد نخست نشان دهنده بزرگنمایی دوربین است و عدد دوم قطر عدسی شیئی(عدسی که در انتهای لوله جای دارد و به سوی آسمان است) آن را بر حسب میلی متر مشخص میکند. به عنوان مثال، در دوربین ۲۰X۵۰ بزرگنمایی دوربین بیست برابر و قطر عدسی ۵۰ میلیمتر است. دوربینهایی که بزرگنمایی کمتر از ۷ دارند، عملا برای کار رصد مناسب نیستند. دوربینهای ۷X۳۵ ، ۷X۴۲ و ۷X۵۰ ساده ترین و ابتدایی ترین دوربینهای قابل استفاده برای رصد هستند. دوربینهای۱۰X۵۰ و۲۰X۶۰ بزرگنمایی خوبی دارند و برای کارهای نجومی بسیار مناسب اند به شرطی که بتوان آنها را روی سه پایه سوار کرد. دوربینهای۲۰X۸۰ و بزرگتر از آن، دست کمی از تلسکوپهای کوچک ندارند و قیمتشان گران است.

منبع : پژوهشسرای دانش آموزی دکتر عظیمی