بازار و نابازار

در دنیای امروز، تصور جامعه‌ای که در آن بازار به درجاتی به رفتارهای اقتصادی حکمفرما نباشد، قدری دشوار است.
حتی جوامع بسته‌ای مانند کره‌شمالی و کوبا هم در بخش‌هایی از اقتصاد خود،‌ بازار را به رسمیت شناخته‌اند.تنها مواردی که شاید هنوز بتوان از آنها به عنوان اقتصادهای کاملا غیررقابتی نام برد، پاره‌ای مناطق و نواحی روستایی در کشورهای آفریقایی است. وگرنه در شهرهای همه کشورهای جهان بازارهای کوچک و بزرگ وجود دارد.اما نکته مهم این است که حتی در کشورهای دارای نظام بازار یا شبه‌بازار هم، به علت مداخله دولت‌‌ها و گاهی نیز تقاضای اجتماعی، بازارها در تنگنای نظام غیربازار قرار می‌گیرند. پرسش‌های چهارده‌گانه «آزمون کردار اقتصادی» به گونه‌ای طراحی شده‌اند که ویژگی‌های نظام‌های بازار و غیربازار را در عرصه‌های نظری و عملی نشان دهند، فرض این پرسش‌ها بر این است که حتی در روزگار تفوق نظام بازار هم، تفکرات و الزام‌های غیربازار پابرجا هستند و در پاره‌ای موارد، کار ویژه‌هایی دارند. زیرا به درستی معلوم نیست که در غیبت نظام بازار در برخی جوامع، اگر نهادهای نابازار هم نباشند، چه خواهد شد.پرسش‌های این آزمون به خوانندگان کمک می‌کند که کلیاتی درباره اقتصاد و ظرایف دو شیوه تولید و توزیع یعنی نظام مبتنی بر رقابت و بازار و نظام‌های مبتنی بر مالکیت و نظارت دولتی را بشناسند.
۱) اجزای اصلی اقتصاد کشورها کدام است؟
الف) مرتع‌داری، باغداری و دامداری
ب) تولید، مبادله و پول
ج) تولید، توزیع و مبادله
۲) کدامیک از گزینه‌های زیر از اجزای اقتصاد غیربازار است؟
الف) استفاده از پول به عنوان واسطه مبادله
ب) توانایی انباشت گسترده سرمایه
ج) در هم تنیدگی اقتصادی که در نهایت به بین‌‌‌‌المللی شدن سرمایه می‌انجامد
د) هیچ کدام
۳) کار ویژه اصلی «پول هدفمند» چیست؟
الف) وسیله مبادله در معاملات و سطوح محدود
ب) شئ قابل حملی که به صورت قراردادی برای خریدن هر کالای فروختنی به کار می‌آید
ج) هر دو گزینه بالا
د) هیچ‌کدام
۴) کدامیک از گزینه‌‌های زیر، جوامع شبانی شرق آفریقا را دقیق‌تر توصیف می‌کند؟
الف) این جوامع در گذشته از احشام به عنوان وسیله مبادله یا «پول کالایی ویژه» استفاده می‌کردند
ب) زنان در هنگام ازدواج، جهیزیه خود را شخصا باید تهیه کنند
ج) مقاومت پیروزمندانه در برابر «پول کالایی عمومی»
د) همه گزینه‌های بالا
۵) با ورود «پول هدفمند عمومی» به جوامعی که اقتصاد نابازار دارند، کدامیک از حالت‌های زیر رخ می‌دهد؟
الف) مبادله آسان‌تر می‌شود و افراد به توانایی انباشت ثروت دست می‌یابند
ب) اقتصاد این جوامع به استقلال می‌رسد
ج) چنین پولی اساسا بر جوامع مبتنی بر اقتصاد نابازار تاثیر چندانی نمی‌گذارد
۶) کدامیک از تعاریف زیر، اقتصاد نابازار را دقیق‌تر توصیف می‌کند؟
الف) این‌گونه اقتصادها نوعا در جوامع کوچک و منزوی دیده می‌شود
ب) اقتصادهای نابازار معمولا از تکنولوژی سطح بالا برخوردارند
ج) در این جوامع نظام کار دسته‌جمعی و تولید معیشتی حکمفرما است
د) همه موارد بالا
۷)تحلیل استاندارد درباره جوامعی که اقتصاد آنها نابازار است، به نتایج دقیق ختم نمی‌شود. علت این وضع چیست؟
الف) زیرا این جوامع نظام مبادله و توزیع کالاها و خدمات ندارند.
ب) زیرا در این‌گونه جوامع، مبادله و توزیع کالاها و خدمات براساس انگیزه کسب سود انجام نمی‌شود.
ج) زیرا تهاتر و هبه (مبادله پایاپای و بخشش مال)ابزار مناسبی برای مبادله نیستند، حال آنکه این دو عنصر بر اقتصادهای نابازار حاکم است.
۸) اگر کسی پس از چند دقیقه مذاکره با دوستش به این توافق دست یابد که دستگاه ضبط صوت خود را به او بدهد و به جایش یک جزوه درسی از او بگیرد، چه نوع معامله‌ای رخ داده است؟
الف) تهاتر
ب) تهاتر خاموش
ج) هبه
۹) هبه یکی از اشکال رایج دادوستد در جوامع کوچک مبتنی بر اقتصاد نابازار است. کدامیک از عبارت‌های زیر این‌گونه مبادلات را دقیق‌تر توصیف می‌کند؟
الف) چنین مبادلاتی به نابرابری در توزیع ثروت می‌انجامد.
ب) انگیزه اصلی مبادله اقتصادی در این‌گونه جوامع اقتصادی نیست بلکه اجتماعی است.
ج) دریافت هبه از دیگران بهتر از خرید کالا است. زیرا این کار به افزایش ثروت و به تبع آن قدرت سیاسی می‌انجامد.
۱۰) رایج‌ترین شکل مبادله بین جماعات کوچک در جوامع مبتنی بر اقتصاد نابازار کدام است؟
الف) هبه
ب) تهاتر
ج) در این جوامع هر خانواده‌ای به تولیدات خود متکی است و مبادله صورت نمی‌گیرد.
۱۱) در اقتصادهای نابازار، معمولا چه نهادی به جای بانک‌ها و نهادهای اعتباری عمل می‌کند؟
الف) بانک‌های محلی که وام‌های کم‌بهره می‌دهند؟
ب) پیوندهای اجتماعی، از جمله خویشاوندی.
ج) در چنین جوامعی هیچ نهادی که معادل نهادهای اعتباری باشد، وجود ندارد. زیرا هر خانواده‌ای به صورت خودکفا و بسته عمل می‌کند.
۱۲) براساس مباحثی که در پرسش‌های بالا مطرح شد، تفاوت بنیادی بین هبه و فروش در جوامع نابازار چیست؟
الف) مبادله کالاها و خدمات به طریق فروش، کارآمدتر از روش هبه است.
ب) نظام فروش باعث مبادله اقلام بیشتری می‌شود.
ج) نظام هبه موجب تقویت روابط اجتماعی می‌شود، حال آنکه فروش چنین کارکردی ندارد.
۱۳) در جوامع کوچک و منزوی معمولا مکان‌های مشخصی به نام بازار یا محل دادوستد به ندرت یافت می‌شود، علت این وضع چیست؟
الف) از آنجا که در این‌گونه جوامع هر خانواده‌ای نیازهای روزانه خود را با تولید خانگی تامین می‌کند، نیازی به بازار ندارد.
ب) در این‌گونه جوامع به علت عقب‌ماندگی سیستم حمل و نقل، انتقال محصول مازاد به مناطقی که برای آنها تقاضا وجود دارد، مشکل است.
ج) به علت فقدان تکنولوژی سردخانه‌ای، نگهداری کالاهای فاسدشدنی ناممکن است و در نتیجه امکان ارائه کالاهای انبوه در بازارها وجود ندارد.
د) همه گزینه‌‌های بالا
۱۴) کدامیک از گزینه‌های زیر درباره اقتصادهای نابازار صدق می‌کند؟
الف) این‌گونه اقتصادها فقط در انزوا و دور از دسترس اقتصادهای بزرگ و رقابتی امکان بقا دارند.
ب) بیشتر جوامع کوچک امروزی، هنوز اقتصادهای شکوفای نابازار دارند.
ج) جوامع بزرگ دست کشیدن از اقتصاد بازار به نفع اقتصادهای نابازار را آغاز کرده‌اند.
▪ پاسخنامه
۱) اقتصاد هر جامعه‌ای، فارغ از شکل و شیوه تولید، از نظام‌های ایلی و عشایری و شبانی و دهقانی گرفته تا نظام‌های صنعتی و مالی پیچیده به هر حال به سه عنصر تولید، توزیع و مبادله نیاز دارد. پس گزینه ج صحیح است.
۲) ویژگی‌هایی که در گزینه‌های الف، ب و ج آمده، همگی درباره جوامع دارای اقتصاد و بازار رقابتی بیشتر صدق می‌‌کند تا جوامعی که اقتصاد نابازار دارند. پس گزینه د صحیح است.
۳) در جوامعی که چنین پولی رایج است. معمولا کالاها و خدماتی وجود دارد که تنها با این نوع پول مبادله می‌شوند و اگر کسی این پول را نداشته باشد قادر به خرید نخواهد بود.
پس گزینه الف صحیح است.
۴) در این جوامع از دیرباز، احشام مهم‌ترین شاخص اندازه‌گیری میزان ثروت بوده و سایر محصولات با احشام تقویم می‌شده‌اند. هنوز هم «پول کالایی عمومی» در این جوامع کارکرد زیادی دارد.
پس گزینه الف صحیح است.
۵) این تحول، مبادله را آسان‌تر می‌کند و توانایی افراد را برای انباشت ثروت افزایش می‌دهد.
پس گزینه الف صحیح است.
۶) جوامع نابازار معمولا ویژگی‌های مشترکی مانند خودکفایی، ساخت شبانی و باغداری دارند. دانش و تکنولوژی در آنها پایین است و نیاز چندانی به سازمان‌های عریض و طویل ندارند و در خود فرو رفته‌اند.
پس گزینه الف صحیح است.
۷) در جوامع نابازار راهی برای نشان دادن سهم «افراد» از میزان کار و تولید وجود ندارد و الزام‌های دولتی یا اجتماعی، افراد را وادار به کار می‌کند و به ازای این کار، سهمی از ثروت‌‌های جامعه به آنها اختصاص می‌یابد. به همین علت در این جوامع در واقع به جای فروش کالا، بخشش کالا صورت می‌گیرد.
پس گزینه ب صحیح است.
۸) از آنجا که در چنین مذاکره و معامله‌ای پول حضور ندارد دادوستدی که رخ می‌دهد از نوع تهاتر است.
پس گزینه الف صحیح است.
اگر برایتان این پرسش پیش آمده که فرق تهاتر خاموش چیست، خوب است بدانید که در تهاتر، طرفین معامله تماس شخصی و رودر رو دارند؛ اما در تهاتر خاموش، چنین مواجهه‌ای رخ نمی‌دهد.
۹) در جوامع کوچک، قدرت و نفوذ افراد به ندرت از میزان سلطه افراد بر تولید و ثروت به دست می‌آید؛ بلکه عمدتا نفوذ و قدرت افراد از وضع اجتماعی آنها حاصل می‌شود و این نوع نفوذ معمولا از طریق اهدای جنس یا مهارت‌های شخصی ویژه و کمیاب و خدمت‌رسانی به دیگران به دست می‌آید.
به همین علت گزینه ب صحیح است.
۱۰) از آنجا که در چنین جوامعی روابط افراد دوستانه یا مبتنی بر خویشاوندی‌های نسبی و سببی است و بازار پرقدرت و مستقر هم وجود ندارد، مبادله عمدتا به شکل تهاتر رو در رو رخ می‌دهد.
پس گزینه ب صحیح است.
۱۱) خویشاوندی‌های خانوادگی در طایفه‌ها و بین طوایف یکی از عناصر اصلی اعتمادسازی و تسهیل رابطه و مبادله است؛ هر کسی در هنگام نیاز می‌تواند به کمک خویشاوندان و همسایگان امیدوار باشد و از این جهت همگان از نوعی مصونیت و امنیت اقتصادی برخوردارند.
پس گزینه ب صحیح است.
۱۲) در جامعه‌ای که کالاها از طریق خرید و فروش و ساز و کار بازار، دادوستد می‌شوند، روابط اجتماعی عموما به تصادف استوار است. اما برعکس، در جوامع مبتنی بر نظام بازار، بخشش‌ها موجب تقویت روابط اجتماعی می‌شوند. در جوامع مبتنی بر بازار اگرچه میزان و سرعت مبادله بیشتر است؛ اما چنین مبادله‌ای روابط اجتماعی را عمق نمی‌بخشند.
پس گزینه ج صحیح است.
۱۳) همه عوامل مندرج در پاسخ‌های الف و ب و ج در جوامع کوچک، منزولی و نابازار، دست به دست هم می‌دهند و مانع شکل‌گیری بازار می‌شوند. پس گزینه د صحیح است.
۱۴) تجربه تاریخی نشان می‌دهد که جوامع نابازار پس از برقراری مراوده با بازارهای پرقدرت به تدریج رو به اضمحلال می‌گذارند و در نظام بازار تسهیل می‌شوند. به همین علت بقای این‌گونه جوامع در دوری از بازارهای پرقدرت است.
پس گزینه الف صحیح است.
● توضیح درباره ۵ اصطلاح
در پرسش و پاسخ‌های «آزمون بازار و نابازار» پنج اصطلاح وجود دارد که برخی از آنها به علت رایج نبودن در اقتصاد امروز جهان و برخی دیگر به علت ناشناخته بودن در ادبیات اقتصادی ایران، نیازمند شرح و بسط هستند. معادل‌هایی که برای این اصطلاحات انتخاب شده بر اساس کاربرد آنها در متن «آزمون بازار و نابازار» بوده نه برگردان واژگانی. ممکن است این اصطلاحات در متون دیگر معانی متفاوتی داشته باشند. این اصطلاحات عبارتند از:
۱) پول کالایی عمومی( General Purpose money) این اصطلاح متعلق به دوره‌هایی از تاریخ بشر است که برخی کالاها به عنوان واسطه مبادله عمل می‌کردند و همه یا بیشتر مردم حاضر بودند این نوع کالاها را با هر کالای دیگری معاوضه کنند.
۲) پول کالایی ویژه(Special Purpose money ) این نوع پول، شکلی از پول کالایی است که تفاوتش با پول کالایی عمومی در دامنه و گستره عمل آن است، یعنی اینکه این نوع پول در معاملات بخش‌‌های محدودتری از جامعه یا به عنوان عوض برخی کالاهای مشخص و معین نقش واسطه‌گری داشته است.
۳) پول هدفمند عمومی(General purpose money) این نوع پول، شکل امروزی همان پولی است که در بند یک توضیح داده شد. واژگان سه‌گانه‌ای که در زبان انگلیسی این پول را وصف می‌کنند همان واژگانی هستند که شکل قدیمی آن یعنی پول کالایی عمومی را وصف می‌کردند. اما به علت تحول معانی در زبان انگلیسی، امروزه وقتی از این واژه‌ها استفاده می‌شود، منظور آن اشکالی از کارت اعتباری یا کالاهای واسطه مبادله است.
۴) پول هدفمند ویژه(Special Purpose Money) این پول از نوع پول مندرج در بند ۳ است. با این تفاوت که حوزه مبادلاتی آن محدودتر است. فی‌المثل اگر موسسه‌ای یک کارت اعتباری در اختیار کارکنان خود قرار دهد و آنها بتوانند با آن در فروشگاه‌های پرشماری خرید کنند، این کارت از نوع پول هدفمند عمومی است؛ اما اگر دارنده کارت فقط از فروشگاه‌های خاصی اجازه خرید داشته باشد به آن پول هدفمند ویژه گفته می‌شود.
۵) تهاتر خاموش (dumb barter) اصطلاح کاملا شناخته شده‌ای در اقتصادهای قدیم و جدید وجود دارد که در ایران با واژه «تهاتر» یا مبادله کالا به کالا شناخته می‌شود. اما شکلی از تهاتر نیز وجود دارد که چندان شناخته شده نیست و شاید امروزه در جایی از جهان رایج نباشد. در این شکل تهاتر، طرفین معامله (برخلاف تهاتر معمولی) با یکدیگر هم کلام نمی‌شوند، بلکه ممکن است به صورت گروهی (مثلا کاروان تجارتی) یک مجموعه کالا را در جایی قرار دهند و گروهی دیگر کالاهای خود را در برابر آنها قرار دهند و بدون آنکه بین طرفین مذاکره‌ای انجام شود، کالاهایی از یک گروه با کالاهایی از گروه دیگر مبادله شود. این شکل مبادله در گذشته و عمدتا بین بازرگانانی که زبان یکدیگر را نمی‌فهمیدند، انجام می‌شد.

محمود صدری
منبع: anthro.palomare.du

منبع : روزنامه دنیای اقتصاد