حقوق زن و مرد از نگاه بوعلی سینا

مقاله حاضر که در همایش ملی بزرگداشت حکیم هزاره ها ابن سینا در سال گذشته ارائه شده، به عنوان یکی از مقالات رسیده به همایش مورد تقدیر دانشگاه بوعلی سینا و بنیاد علمی - فرهنگی بوعلی قرار گرفته است در این مقاله با نظرات این فیلسوف اندیشمند در ارتباط با مسائل خانوادگی آشنا می شویم.
نقش زنان در نظام خانواده و جامعه و نیز کارآیی آنها در بهبود روابط انسانی انکارناپذیر است، از همین رو اسلام از همان روزهای آغازین بیش از هر آئین و مکتبی به دختران و زنان توجه و با تعریف جایگاه زن در نظام خلقت زمینه را برای بروز استعدادها و توانمندیهای آنان بیش از هر زمانی مساعد کرده است.
سیره پیامبر(ص)، امامان معصوم(ع) و سخنان و سفارشهای آنان پیرامون ارزش و منزلت زن و همچنین نقش آفرینی زنان مسلمان در حوادث تاریخی اثبات کننده این نظریه است که مکتب ما برای وجود زن، موقعیت ویژه ای قائل شده و به همین دلیل دستورهای ویژه ای نیز برای آنان وضع کرده است.
این نوشته در مقام توضیح، تفسیر ابعاد وجودی زن و تأثیرگذاری آن بر موقعیتهای اجتماعی نیست، زیرا کتابهای مناسبی در این زمینه نگاشته شده است.(۱) اما آنچه می توان از وجود زن انتظار داشت در سه مورد خلاصه می شود:
۱) زن به عنوان همسر و انتظار انجام وظایف همسری و زناشویی و آنچه مربوط به درون خانه و خانه داری است.
۲) زن به عنوان مادر و انتظار انجام وظایف مادری و آنچه مربوط به تربیت فرزند است.
۳) زن به عنوان عضو جامعه و انتظار انجام وظایف اجتماعی و آنچه مربوط به بیرون خانه است.
گذشته از میراث رسیده به ما از منابع وحی پیرامون منزلت و نقش زنان در جامعه، متفکران بزرگ اسلامی نیز هر گاه به مباحث مربوط به خانواده رسیده اند حقوقی را برای زنان تعریف و تبیین نموده اند که نشان می دهد این قشر عظیم انسانی، منشأ بسیاری از تصمیمات و تحولات اجتماعی است.
ابن سینا در مبحث مربوط به خانواده از زن به عنوان شریک و جانشین مرد در خانه یاد کرده و از جمله حقوق وی به سه مورد اساسی اشاره می کند.
● حق اکرام
ابن سینا از جمله وظایف مهم شوهر را تکریم همسرش می داند. زن نیز به مانند مرد برای شخصیت خود عزت و احترام قایل است، او دوست دارد عزیز باشد و از توهین و تحقیر بشدت رنجیده خاطر می شود.
از سوی دیگر، احترام به زن، میزان امیدواری وی را به زندگی افزایش می دهد و او را به انجام وظایف همسری راغب تر و دلگرم تر می سازد. تعریف ما از تکریم و احترام تنها بیان کلمات عاشقانه نیست. هر چند زنان، کانون محبت و دلدادگی هستند و سخنان سرشار از محبت و عشق برای آنان جذاب است. با وجود این احترام به همسر باید در عمل و رفتار شوهر تجلی یابد. برخوردهای همراه با بزرگواری و متانت و خوب گوش دادن به سخنان آنان و توجه به خواسته ها و نیازهایشان بخشی از محترم شمردن وجود آنهاست.
از پیامبر اکرم(ص) روایت شده است که فرموده اند:
«زنان را گرامی نمی دارند، مگر افراد بزرگوار و به آنان توهین نمی کنند جز مردم پست و فرومایه».
احترام به همسر همچنین در تعلیم و تربیت فرزندان و ایجاد فضای آرامش بخش خانواده نیز بسیار مؤثر است. احترام فرزندان به مادر نتیجه احترام شوهر به همسر خویش است، زیرا همه مسائل خانواده در یکدیگرگره خورده است و هر قسمتی که دچار آسیب شود دیگر قسمتها را با مشکل مواجه می کند، بنابراین، وقتی ابن سینا بر احترام شوهر به زن تأکید می کند ناشی از این باور است که به اعتقاد وی مرد عهده دار مسؤولیت خانواده می باشد و از این لحاظ الگوی رفتاری برای دیگران شمرده می شود. البته ناگفته نماند که زن نیز باید با انجام وظایف همسری و رفتارهای مبتنی بر اصول پذیرفته شده در حریم خانواده زمینه را برای حاکمیت آرامش خانواده و احترام متقابل فراهم نماید.
● حق نفقه
ابن سینا پیرو شریعت اسلامی است و از جمله حقوق زن در خانواده را حق نفقه وی می داند و می گوید:
«خرج و نفقه زن بر عهده مرد است. مرد باید متکفل مخارج زن باشد و در عوض این خرج و تکفل، مرد هم صاحب اختیار زن است و زن اختصاص به مرد دارد و نمی تواند با دیگری ازدواج بکند.(۲)
از منظر حقوق اسلامی نفقه زن بر عهده شوهر است و مرد به لحاظ قانونی و شرعی موظف به تأمین نیازهای خانواده نظیر خوراک، پوشاک و مسکن می باشد. در تعریف نفقه، شؤون و حیثیت و موقعیت اجتماعی زن مورد توجه قرار گرفته است و مرد باید در حد متعارف و متناسب با شأن زن نسبت به تأمین نیازهای مادی وی اقدام نماید.
البته امروزه اقتصاد از مسایل عمده اعضای خانواده و از ملاکهای مهم تقویت ارکان این نهاد می باشد.
بی برنامگی اقتصادی، موجب از هم پاشیده شدن بسیاری از خانواده ها شده است. بیشتر مشاجره ها و نزاعهای خانوادگی پیرامون موضوع مادی و مالی است، بنابراین طرح ریزی و تنظیم اقتصاد خانواده از وظایف مهم مرد به شمار می آید.
اسلام در مسایل اقتصادی نه افراط را می پسندد و نه تفریط را، از این دیدگاه فرد مسرف و فرد بخیل به یک اندازه مورد سرزنش و نکوهش قرار می گیرند. اسلام، افراد را به میانه روی و معتدل بودن توصیه و سفارش می کند که به اهل خانه با تنگدستی و خساست رفتار نکنند و از گشاده دستی بی اندازه نیز بپرهیزند.
پیامبر(ص) نیز فرموده اند:
«از ما نیست کسی که از جهت مال و ثروت در وسعت باشد، اما بر اهل و عیالش سخت بگیرد.»(۳)
پس راه مناسب این است که همه اعضای خانواده به کسب درآمد مطلوب بیندیشند، توقعات و انتظارات خود را متناسب با اقتصاد خانواده تنظیم کنند. درک موقعیت اقتصادی خانواده و مشارکت همه افراد در برنامه ریزی و احساس مسؤولیت و دلسوزی نسبت به یکدیگر موجب آرامش همه اعضا بخصوص پدر می شود و او را برای تأمین بهتر نیازهای مادی آنها راغب تر می سازد. در هر حال تأمین مخارج زن در حد متعارف بر عهده مرد است و حتی شاغل بودن زن این حق را از او نفی نمی کند.
● حق صیانت
ابن سینا از جمله وظایف مرد در رعایت حقوق زن را حفظ و صیانت او می داند و می گوید:
«از جمله حقوق زن، صیانت و حفظ اوست که مرد وی را از فریب و خیانت دیگران مصون بدارد؛ زیرا در شهوت با مرد شریک است و جالب توجه بوده و مردها را به سوی خود می خواند و با این وصف زود هم فریب می خورد و کمتر فرمانبر عقل است.» (۴)
در شریعت اسلام حفظ حریم خانواده از نگاه مسموم دیگران از وظایف مرد شمرده شده و پر واضح است که مصالح زندگی زناشویی و خانوادگی به صیانت و حفظ این حریم بستگی دارد.

کاظم کاهانی مقدم
پانوشته ها:
۱ - کتاب «زن در آیینه جلال و جمال» استاد جوادی آملی و کتاب «نظام حقوق زن در اسلام» از استاد مرتضی مطهری
۲ - ابن سینا و تدبیر منزل - قسمت دوم (مأخوذ از شفا) ص ۹۷
۳ - مستدرک - ج ۲ - ص ۶۴۳
۴ - ابن سینا و تدبیر منزل - قسمت دوم (مأخوذ از شفا) ص ۹۸

منبع : روزنامه قدس