سه شنبه, ۲۹ اسفند, ۱۴۰۲ / 19 March, 2024
مجله ویستا

یوگا راهکاری مناسب در توانمند سازی منابع انسانی


یوگا راهکاری مناسب در توانمند سازی منابع انسانی
● کاربرد یوگا در روان شناسی صنعتی و سازمانی
هدف از این مقاله بررسی فشارهای روانی- اجتماعی و مشکلات جسمی نیروی انسانی شاغل در سازمانها می باشد.همچنین اثر بخشی تکنیک های یوگا به عنوان راهکاری برای توانمند سازی منابع انسانی و در نتیجه افزایش بهره وری سازمانها بیان می شود.
سوانح و صدمات فیزیکی ناشی از برخی کارهای سنگین و حتی مرگ و میر یکی از مشکلات بزرگی است که خسارات و هزینه های هنگفت و لطمات جبران ناپذیری را برای سازمانها به همراه دارد.طبق بررسی های انجام شده اغلب این سوانح بر اثر عدم هوشیاری و تمرکز، خستگی های مفرط وعدم آگاهی از شیوه صحیح انجام کار رخ می دهد. غفلت ناگهانی بر اثر خستگی زیاد و عدم تمرکز در هنگام کار با دستگاه های سنگین حوادث ناگواری را به بار می آورد و موجب غیبت بیش از اندازه کارکنان می شود. همچنین بسیاری از مشکلات جسمانی از جمله کمردردها، زانودردها و … به دلیل طرز غلط ایستادن، نشستن نادرست و یا بلندکردن بار می باشد. اینگونه فعالیت های نادرست به مرور زمان باعث آسیب وضعیت بدن می شود. عدم تحرک کافی در بعضی از افراد(‌افراد پشت میز نشین) نیز باعث ضعف عضلانی و تحلیل رفتن عضلات می شود.
فشار عصبی ناشی از استرس های کار از دیگر مشکلات نیروی انسانی است که هم بر افراد و هم بر سازمان تاثیرات نامناسب بر جای می گذارد. علائم فیزیکی از جمله افزایش فشار خون، نامنظم شدن دستگاه گوارش، بی اشتهایی و زیاده خوری و... علائم روانی از جمله ضعف در تمرکز، رفتارهای تهاجمی، احساس گناه، خستگی، عدم قدرت در تصمیم گیری و... مواردی است که بر اثر فشارهای عصبیِ فردی به وجود می آید که به طور کلی باعث می شود افراد فاقد کنترل و توانایی شوند و کارکرد نامطلوب داشته باشند. فشار های عصبیِ درون سازمانی نیز بر روحیه جمعی یک سازمان تاثیر می گذارد و باعث بروز مشکلاتی در امور مالی و پرسنلی می شود. تغییرات غیر منتظره در میزان غیبت کارکنان، کاهش کیفی محصولات و خدمات سازمان، افزایش تعداد اتفاقات ناگوار در سازمان و... از جمله عواملی است که در فشارهای عصبی ِ سازمانی نقش دارند.
از دیگر مشکلات منابع انسانی عدم توانایی کافی در ایجاد روابط اجتماعی مطلوب و مناسب و ناپویایی گروهی و نارضایتی از کار و محیط کاری می باشد. مطالعات روان شناسان اجتماعی که عمدتا در صدد شناسایی رفتار گروهی هستند نشان داده است که تاثیر پذیری اعضای گروه یا سازمان از یکدیگر و بر همدیگر، پیوستگی و پیوند آنها را موجب می شود. هر زمان درجه تفاهم و پیوند بین افراد یک سازمان (‌در هر مقام و درجه)‌در سطح بالایی باشد، گروه سازمانی انسجام بیشتر و روابط منفی کمتری خواهد داشت.
عدم رضایت و ناخشنودی از کار ، افسردگی های ناشی از افسوسهای گذشته، اضطراب و نگرانی از آینده نیز از جمله مشکلات عاطفی – احساسی منابع انسانی می باشد.
بنابراین وجود فوق برنامه هایی جهت ارتقا ء سطح سلامت جسمی و روانی منابع انسانی در هر سازمان لازم و ضروری است. یکی از راهکارهای مؤثر در این راستا بهره گیری از تکنیک های یوگا می باشد.
یوگا طریقی است به سوی تعادل و تعالی که با ایجاد وحدت بین تن و روان از یک سو و انسان با کل هستی از سوی دیگر، به رشد و تکامل انسان و توسعه خرد و صلح می انجامد . بدون شک یوگا قدیمی ترین روش ارتقاء شخصیت آدمی است که تاثیرات شگرفی بر انسان می گذارد . به همین دلیل است که مدت هزاران سال پایدار مانده است و امروزه نیز به صورت علمی و کاربردی مورد استفاده بسیاری از انسانها و ارگانها می باشد.
یوگا در پایان قرن ۱۹ در اروپا و آمریکا اشاعه یافت و درآنجا درمراکز تحقیقاتیِ بسیاری مورد پژوهش قرار گرفت و تاثیرات آن بر جسم و روان به اثبات رسید. به طور مثال تحقیقات بیمارستان کارولینسکا در استکهلم، تایید کرد کنترل جسم و ذهن در نتیجه یوگا نه تنها افسانه نیست بلکه حقیقت محض است .این چنین یوگا مقبول عام شده و هر روز میلیون ها نفر از طریق کتاب و مقاله و رسانه های گروهی با یوگا آشنا می شوند و از آن بهره مند می شوند. اثرات یوگا بر زندگی به قدری مفید است که سازمان بهداشت جهانیWHO آن را به همه مردم توصیه کرده است.
امروزه سازمانهای بسیاری از یوگا و یا بخش هایی از آن در ایجاد سلامتی و بهبود بیماری های جسمی و روانی و یا ارتقاء سطح توانمندی های جسمی و ذهنی استفاده می کنند و کاربردهای یوگا در مدیریت، آموزش و پرورش، بهداشت و درمان، ‌روان شناسی،‌ ورزش و …روز به روز گسترده تر می شود.
در بخش منابع انسانی هدف از یوگا توانمند سازی جسمی و روانی افراد در هر رده شغلی به منظور افزایش بهره وری سازمان می باشد. در این راستا از تکنیک های مختلف یوگا از جمله آسانا (وضعیت های یوگا)، پرانایاما(تکنیک های تنفسی)، تن آرامی، مراقبه و … استفاده می شود که در زیر به توضیح هر یک از این بخش ها می پردازیم:
۱) آسانا Asana :
وضعیت ها و حرکات یوگا به منظور پیشرفت جسم و ذهن و هماهنگی بین آنها یکی از بخش های یوگا است که موجب تعادل جسم و آرامش ذهن می شود.این حرکات بسیار نرم و آرام بوده و با نگه داشتن بدن در حالت های کشش و پیچش های ملایم و مطلوب با آگاهی و تمرکز انجام می شود. بازتاب های طبیعی بدن و اندامهای مختلف را تصحیح می کند و موجب افزایش آگاهی از جسم و بهبود تجربه های حسی و احساس لذت می گردد. آساناهای یوگا نه تنها باعث خستگی نمی شوند، بلکه برطرف کننده خستگی های جسمی و ذهنی می باشند و سلامت جسمی (‌تصحیح اندامها و استخوان بندی، ‌تنظیم غدد داخلی، تقویت عضلات و بهبود گردش خون) را به همراه دارند. بنابراین استفاده از آساناهای یوگا در فواصل کاری سبب رفع خستگی های جسمی و افزایش نشاط ، شادابی و هوشیاری شده و به مرور زمان سبب تصحیح وضعیت بدن می شود. همچنین از آسیب به اندامهای بدن به دلیل فعالیت های نادرست که قبلا ذکر شد جلوگیری می کند.انجام این آساناها به خصوص برای کسانی که همیشه پشت میز نشسته و هیچ گونه تحرکی ندارند بسیار مفید است .
آساناهای یوگا بدین علت که بسیار نرم و آرام انجام می شوند، در هر مکانی حتی به صورت نشسته و پشت میز و در همان محیط کار قابل اجرا هستند. لازم به ذکر است رمز اثربخشی آساناهای یوگا به این دلیل است که فرد هنگام انجام حرکات، آگاهی و تمرکز داشته و توجه خود را معطوف به بدن و تاثیرات حرکت در بدن می کند و در نتیجه نسبت به جسم خود آگاه تر شده و وحدت بین جسم و ذهن نیز برقرار می شود. علاوه بر این هماهنگی نفس با حرکت یکی دیگر از علل اثر بخشی حرکات می باشد .
آساناهایی که در این مقاله اشاره می شود به دو دسته تقسیم می شوند:
▪ آساناهای آرام بخش: سکون و تمرکز ایجاد کرده، تعادل بیشتری بین قوای جسمی و روانی برقرار می کنند.
▪ آساناهای نیرو بخش: آن دسته از عضلات بدن را که در زندگی غیر فعال روزانه به کار گرفته نمی شوند ورزش می دهند و مانع از تحلیل رفتن و ضعیف شدن آنها می شوند. هدف این آساناها تقویت و ورزش عضلات فراموش شده(به خصوص عضلاتی که با ستون مهره ها در ارتباطند)، تقویت اندامهای داخلی و تنظیم کار غدد داخلی است و باعث پایداری ، تندرستی، عدم تغییر شکل استخوان بندی، رفع دردهای مزمن و به طور خلاصه نیرومندی تن و آرامش و آسایش روان می باشند. همچنین از آنجا که عدم تحرک کافی یکی از علل بیماری هایی است که امروزه منابع انسانی به آن دچار می شوند ( از جمله فشار خون ، سکته ، ضعف ستوت فقرات و … ) انجام این آساناها در پیشگیری از بیماری های ذکر شده نیز مؤثر و مفید است.
لازم به ذکر است به دلیل گستردگی آساناها(از حرکات بسیار ساده تا پیچیده) و نرمی و آرامشی که در انجام آنها وجود دارد،این حرکات در هر سنی قابل اجرا هستند و حتی کسانی که مشکلات و بیماری های جسمی دارد می توانند زیر نظر پزشک برخی از حرکات را انجام داده و از آنها بهره مند شوند.
۲) پرانایاماPranayama :
به معنای کنترل نیروی حیاتی به وسیله تنفس های منظم شده است. آدمی با توجه و تمرکز بر نفس از سیر درونی خویش آگاه می شود و با کنترل و تسلط بر تنفس ، بر خویش کنترل و تسلط پیدا می کند.
یوگا با ارائه روشهای تنفسی متعدد به انسان می آموزد که چگونه ظرفیت تنفسی خود را افزایش داده و از انرژی بیشتری بهره مند گردد و بر سلامت اندام های تنفسی و سایر اندام ها بیفزاید.همچنین با تنظیم ریتم تنفس بر هیجانات و ذهن خود اثر گذاشته و خود را آرام سازد. زیرا تنفس با ذهن و هیجانات رابطه نزدیکی دارد. این حقیقت را می توان از طرز تنفس افراد خشمگین، وحشتزده، غمگین و آرام دریافت.
امروزه در روان شناسی کنترل نفس به عنوان یکی از راهکارهای مدیریت هیجانات، به کار برده می شود.کنترل تنفس به خصوص برای کاهش استرس و اضطراب بسیار مفید است و فشارهای عصبی و عوارض ناشی از آن را تقلیل می دهد. بنابراین استفاده از تکنیک های تنفسی برای بسیاری از نیروهای انسانی که کارهای سخت و تنش زا و سرشار از استرس و اضطراب دارند مانند کارکنان نیروی انتظامی، آتش نشانی و … . نقش بسزایی دارد. انجام یک تمرین ساده تنفسی مانند تنفس شکمی و یا شمارش معکوس بازدم در هنگام بحران ، عوارض ناشی از استرس را کاهش می دهد، از نشانه های اضطراب می کاهد،امواج مغزی را آرام می کند و به تمرکز کمک می کند.در نتیجه فرد به سرعت کنترل خود را به دست گرفته و در نهایتِ آرامش، بهترین تصمیم گیری و عملکرد را بروز می دهد.
علاوه بر این انجام تکنیک های تنفسیِ فرح بخش د رمحیط کار، سطح سرخوشی و نشاط افراد سازمان را بالا برده، خستگی ها را زایل می کند و در نتیجه افراد را قادر می سازد با نیرو و انرژی بیشتر، تلاشی نو را آغازگر باشند.
‌۳) تن آرامی (آرمیدگی) Relaxation :
آرمیدگی یک مهارت فردی است که باعث رفع تنش ها و انقباضات عضلانی – عصبی شده ، سیستم دستگاه عصبی را متعادل کرده، میزان استرس هورمون ها، فعالیت الکتریکی ، سطح برانگیختگی و خستگی های ناشی از کار را کاهش می دهد و در نتیجه برسلامتی و سرخوشی افراد سازمان می افزاید.
تنش و اضطراب ضایع کننده نیرو و توان انسان است. در هنگام تنش و اضطراب عضلات سخت و منقبض می شوند و نیروی فراوانی را به هدر می دهند. زیرادر چنین حالتی علاوه بر نیروی لازم برای کار، نیروی اضافی برای خنثی کردن تنش و انقباض ماهیچه ها نیز به کار گرفته می شود. در نتیجه فرد زودتر از موعد خسته و خموده شده و بازده مفید کاری کاهش پیدا می کند. بنابراین توانایی آرمیدگی به هنگام خستگی مهمترین و با ارزش ترین چیزی است که انسان می تواند داشته باشد و یوگا علاوه بر فواید بسیارش هنر آرامش داشتن و آرمیدگی را به ارمغان می آورد. پژوهش های آزمایشگاهی نشان داده است که آرمیدگی به سبک یوگا ده درصد بیشتر از خواب معمولی به اندامهای تنفسی، قلب و گردش خون آسایش می بخشد.
بررسی ها نشان می دهد کارگرانی که کار بی وقفه و طولانی دارند و برانگیختگی و فشار هیجانی زیادی را تحمل می کنند، میزان ترشح آدرنالین در آنها زیاد بوده و در نتیجه توانایی جسمی آنها در برابر بیماری ها کاهش می یابد. در نتیجه انجام تکنیک آرمیدگی در زمانهای مناسب(زمان های استراحت در فواصل کار و یا پایان کار) با رفع خستگی ناشی از فشار کار،‌ سلامت افراد را تضمین می کند.
لازم به ذکر است فشارهای عصبی ناشی از کار و خستگی مفرط عامل مهمی در افزایش مصرف مواد مخدر(‌ سیگار و … ) می باشد و همان طور که قبلا ذکر شد علاوه بر اینکه سلامتی افراد را به خطر می اندازد، هزینه های گزافی را پدید می آورد. بنابراین انجام تمرینات آرمیدگی باعث تضمین سلامت افراد و کاهش هزینه های بهداشتی و درمانی شده و از هزینه های گزاف مصرف مواد مخدر نیز جلوگیری می کند.
۴) مراقبه Meditation : تمرکز و توجه به منظور جمع آوری نیروی عظیم ذهن و یک سویه کردن و جهت دادن آن به منظور افزایش توانایی های ذهنی ،‌خلاقیت و نوآوری هدف هر مراقبه ای است.
پژوهش های بسیار در مراکز پژوهشی ژاپن ، هند ، اروپا و آمریکا ثابت کرده است که مراقبه روشی مناسب برای کنترل جسم و ذهن می باشد و اثرات بسیاری در کم کردن استرس و بهبود شرایط عصبی، برقراری تعادل و تعالی جسمی و روانی دارد.
بررسی های پزشکی تغییرات زیر را که در نتیجه حالت مراقبه و رسیدن به آرامش و آگاهی در انسان ایجاد می شوند، نشان داده است:
- قلب آرام می شود و ضربان قلب کاهش می یابد.
- نیاز به مصرف اکسیژن کم می شود.
- مغز امواج آلفا تولید می کند .
- تنفس آرام می شود و از تعداد آن کاسته می شود.
- لاکتات خون کاهش می یابد.
کلیه تغییرات فوق نشانه های آرامش و استراحت عمیق هستند که انسان را از استرس آزاد ساخته و ظرفیت تحمل شرایط پر اضطراب زندگی شغلی را افزایش می دهد.
از آثار روان شناختی مراقبه می توان افزایش عزت نفس، هوش هیجانی، استقامت، انعطاف پذیری، حس همدلی و همیاری، عشق ورزی، آرامش خاطر و صلح درونی، پویایی و … را نام برد که همگی برای مشارکت گروهی و تحکیم روابط بین سازمانی و پویایی گروه مؤثر است. شواهد نشان می دهد افرادی که مدتی در کنار هم به مراقبه گروهی می پردازند، نسبت به هم تعلق خاطر و احساس خویشاوندی (از شاخص های دوام گروه)پیدا می کنند . بنابراین مراقبه های گروهی در دوام و استحکام روابط گروهی سازمانها بسیار مفید است.
مراقبه آرامش و ثبات روانی و آگاهی متعالی را به همراه دارد که طبعا انسان را سرشار از عشق، مهر، دوستی، نیکی و خیرخواهی، آزادگی و رضامندی کرده و روحیه همکاری و همیاری را در فرد پرورش می دهد. چنین فردی نه تنها به خود عشق می ورزد و از زندگی با وجود تمام مشکلات راضی و خرسند و همواره سپاسگزار است بلکه به دیگران نیز عشق می ورزد و برای رشد و شکوفایی آنها می کوشد چرا که به آن درجه از آگاهی رسیده است که خوشبختی واقعی را در خوشبختی جمع جستجو می کند.در نتیجه مراقبه باعث تغییر نگرش فرد از رویکرد جزء نگر و فرد نگر به رویکرد کل گرا و نظام گرا( سیستماتیک)‌شده و به دوام و بقای هر سیستم سازمانی می افزاید. زیرا با چنین رویکردی افراد سازمان همواره برای سازمان و رسیدن به اهداف سازمان تلاش می کنند و نفع شخصی را در گرو نفع سازمان می دانند.
همچنین مراقبه به فرد می آموزد که چگونه در لحظه( اینجا و اکنون) زندگی کند. نه با افسوسهای گذشته و نه با اضطراب از آینده بلکه با آرامش ، امیدواری و هوشیاری کامل، بهترین استفاده و بیشترین بهره وری را در زمان حال ببرد.مراقبه رسیدن به آرامش درونی را میسر می سازد و مسلما یکی از ویژگی های شخصیتی مفید در افراد سازمان داشتن آرامش درونی است.
مراقبه رسوبات و اشتغالات ذهنی را پاکسازی کرده و بصیرت Insight فرد را افزایش می دهد در نتیجه وی قادر می شود با مشاهده و ارزیابی درست بهترین عملکرد را داشته باشد و خود را برای هرگونه تجربه جدید باز می گذارد (Openness To Experience) . در نتیجه در برابر تغییر مقاومت نمی کند . لازم به ذکر است مقاومت در برابر تغییر یکی از بزرگترین مشکلات یک سازمان است که به اشکال گوناگون مانند نارضایتی و تنش های شغلی، تعارضات گروهی و … در بین کارکنان آشکار می شود و ناشی از سوء تفاهم ، ارزیابی نادرست، عدم اعتماد ، ترس و … می باشد.
در مجموع می توان گفت یوگا یک روش زندگی درست و متعادل است و برای هر فردی در هر سن و موقعیتی مفید است. این روش با تغییر الگوهای رفتاری و باورهای نادرست و آموزش سبک زندگی متعادل همراه با آگاهی و آرامش ، سلامت جسمی- ذهنی – روانی و اجتماعی افراد را تضمین کرده و باعث رشد و خود شکوفایی آنها می شود و تاثیرات مفیدی را در زندگی فردی، اجتماعی و شغلی افراد به همراه دارد. اثر بخشی تمرینات یوگا در کاهش استرس و افزایش سلامت جسمی و روانی انسان از مدتها پیش ثابت گردیده و انجام این تمرینات از طرف سازمان بهداشت جهانی توصیه شده است. علاوه بر این برگزاری جلسات یوگا با کمترین امکانات و هزینه ها قابل برگزاری است و بسیاری از هزینه های جانبی از جمله هزینه های درمانی را کاهش می دهد. بنابراین توصیه می شود در راستای توانمند سازی افراد سازمانها و تحکیم روابط بین فردی گروه های سازمانی، از یوگا و یا بخش هایی از آن استفاده گردد ودر برنامه کاری سازمان زمان های مشخصی به انجام تمرینات مختلف یوگا( به ویژه وانهادگی و مراقبه) اختصاص داده شود.
منبع : زن روز


همچنین مشاهده کنید