سه شنبه, ۲۹ اسفند, ۱۴۰۲ / 19 March, 2024
مجله ویستا

دورنمائی از مسائل نفس و روح در قرآن!


دورنمائی از مسائل نفس و روح در قرآن!
در قرآن متجاوز از سیصد آیه است که کلمه نفس و روح در آنها ذکر شده است و از همه آیات تنها یک معنا و آن نفس ناطقه و روح انسانی استفاده نمی‏شود، بلکه در معانی متعددی بکار رفته، گاهی به معنای ناطقه (چنانکه در آیه ۹۳ سوره انعام و... و به معنای تاکیدی چنانکه در آیه ۱۲ سوره انعام و سوره آل عمران آیه ۲۸ و ...) . گاهی به معنای شخص انسانی مرکب از جسم و روح (چنانکه در آیه ۱۸۹ سوره اعراف و آیه ۳۲ سوره مائده) و غیر اینها از معانی که سابقا به برخی از آنها اشاره شد.
● نکته قابل ذکر
حال نکته قابل ذکر در اینجا این است که در همه این آیات، همه جوانب و مسائل مربوط به نفس مورد گفتگو واقع شده است که اجمالا به برخی از آنها در اینجا اشاره می‏کنیم و سپس در این سلسله مقالات به بحث و بررسی آنها خواهیم پرداخت:
▪ یک مساله این است که آیا اصولا موجودی مجرد از ماده و آثار آن به نام نفس و روح موجود است‏یا معدوم؟ واقعیت دارد یا نه؟
ممکن است‏برخی بگویند موجود نیست چنانکه ما با مادیون و منکران ماوراء طبیعت در این مورد اختلاف داریم.
از مجموع آیات مربوط به نفس استفاده می‏شود که نظر اسلام این است که نفس مجرد از ماده موجود است.
چنانکه خواهیم دید مثل آیه:
«...ثم سواه و نفخ فیه من روحه...» (سوره سجده: آیه ۹) .
یعنی: «سپس آن نطفه بیجان را نیکو بیاراست و از روح خود در آن دمید» .
و غیر این آیه از آیات که بحث آنها در آینده انشاءالله خواهد آمد.
▪ مساله دوم: این که اگر موجود است، این وجود را کی به او داده است؟ آیا ممکن است‏خود بخود موجود باشد؟ آیا این، امکان دارد یا نه؟ آیا اتفاق می‏تواند چیزی را موجود کند؟ آیات متعددی دال بر این که شئ خودبخود موجود نمی‏شود و عقل نیز مؤید آن می‏باشد پس ناچار موجدی دارد و آن موجد کیست؟ خدا است، طبیعت است و ... ؟ پس منشا پیدایش نفس و روح کیست و چیست؟
▪ مساله سوم این که; حال که نفس و روح موجود است، حقیقت آن چیست؟ آیا از جنس موجودات محسوس است؟ از قبیل جوهر است‏یا عرض؟ مادی یا غیر مادی و... ؟ آیا اصولا می‏توان او را شناخت و به کنه و حقیقت آن پی برد و شناخت آن برای عقل و فکر انسانی ممکن است‏یا نه؟ اگر ممکن است، تا چه حدی؟ و اگر ممکن نیست، چرا و به چه علت؟
اصولا میزان علم بشر به ماوراء طبیعت چه مقدار است؟ می‏توان تا اعماق ماوراء طبیعت نفوذ کرد؟
▪ مساله چهارم: این که سرنوشت و آینده این موجود چگونه است؟ آیا بعد از این برهه از زمان که موجود بوده و دنیا نامیده می‏شود، دیگر بقائی ندارد یا بقاء دارد؟ و اگر بقائی دارد چه سرنوشتی دارد؟ اینجا است که مساله عالم مثال و تجسم اعمال و غیر آن مطرح می‏گردد آیا متنعم است‏یا متخلد در جهنم و آتش؟ و اصولا زندگی در عالم مثال چگونه است؟ و انسانها در عالم مثال چگونه زندگی می‏کنند؟ ، مساله موت و حیات نفس از دیدگاه قرآن چگونه است؟ موت به معنای فنا است‏یا خلع و لبس و ... ؟
▪ مساله پنجم: این که علم نفس به خود و به خدا و سایر موجودات از نفوس و عقول و... چگونه؟ و به چه مقدار؟ و در چه مواردی است؟ علم نفس به اعمال گذشته و آنچه پیش می‏آید و تکلیف نفس و مکلف بودن و رابطه آن با علم نفس و آزمایش انسان با شر و خیر و غیر اینها از مسائل وسیع و فراوان که در قرآن بحث‏هائی از آنها به میان آمده است.
● نظری پژوهشگرانه به مسائل روح و نفس در قرآن
مطالعه و بررسی و تحقیق در قرآن در مسائل مربوط به روح و نفس ما را به حقائق شگفت‏انگیزی راهنمائی می‏نماید (۱) و آن این که عناوین و مسائل مربوط به روح و روان در سراسر آیات قرآن در سوره‏های گوناگون آن بدین قرار است:
۱) مساله اخراج روح یعنی جدا شدن روح و نفس از بدن انسان به وسیله مرگ آیه ۴۲ سوره ۳۹:
«الله یتوفی الانفس حین موتها و التی لم تمت فی منامها فیمسک التی قضی علیها الموت و یرسل الاخری الی اجل مسمی ان فی ذلک لآیات لقوم یتفکرون‏»
یعنی: «خداوند، جانها را به هنگام مردنشان می‏گیرد و نیز جان کسانی را که در خواب نمرده‏اند، جانهائی را که حکم مرگ بر آنها رانده شده، نگه می‏دارد و دیگران را تا زمانی که معین است، باز می‏فرستد در این، عبرتها است‏برای آنهائی که می‏اندیشند» .
کلیه برداشت‏های تفسیری در آیه بالا بدین قرار است:
ـ محدود و مشخص بودن عمر انسان.
ـ تفکر صحیح، وسیله درک آیات الهی.
ـ مرگ انسان تحت مشیت الهی.
ـ جدائی نسبی و موقت روح از بدن.
ـ جدا شدن روح و نفس از بدن به وسیله مرگ.
ـ آیات و نشانه‏های توحید در حیات و مرگ، خواب و ...
۲) وضعیت ارواح شهدا در عالم برزخ آیه ۱۵۵ سوره دوم: «و لا تقولوا لمن یقتل فی سبیل الله امواتا بل احیاء عند ربهم یرزقون‏» یعنی: «آنان را که در راه خدا کشته می‏شوند، مرده مخوانید، آنها زنده‏اند و شما در نمی‏یابید» .
برداشت‏های تفسیری از این آیه به قرار زیر است:
«مرگ شهید حیات - شعور محدود عالم ماده - حیات شهداء نزد خداوند ناشناخته برای انسان و مرموز - بقاء نفس - عالم غیب - حیات داشتن شهید در راه خدا - اثر گفتار در روحیه - زندگی در عوالم غیر مادی.
۳) علم مطلق الهی، پشتوانه امکان معاد و اعاده ارواح به بدنها (سوره یس آیه ۷۹) : «قل یحییها الذی انشاها اول مرة و هو بکل خلق علیم‏» یعنی: «بگو کسی که آنها را زنده می‏کند که در آغاز بیافریده است و او به هر آفرینشی دانا است‏» .
برداشت‏های تفسیری از آیه بالا یعنی آیه ۷۹ سوره /۳۶ یس به قرار زیر است:
الف) آفرینش انسان از نطفه، دلیل روشن امکان معاد.
ب) علم مطلق، پشتوانه امکان معاد و اعاده ارواح...
ج) آفرینش انسان از نطفه، برهان قدرت خدا بر معاد.
د) همه چیز در محدوده علم مطلق الهی.
و همچنین آیات زیر بر علم مطلق الهی و اعاده ارواح به بدنها دلالت دارند:
آیه ۸۰، ۸۱، ۸۲، ۸۳ و ۸۴ از سوره ۳۶ و آیه ۱ تا ۱۰۲ سوره ۳۷.
۴) عملکرد ملائکه و روح تحت اذن الهی آیه ۴ سوره ۹۷: «تنزل الملائکة و الروح فیها باذن ربهم من کل امر سلام هی حتی مطلع الفجر» (سوره قدر) یعنی: «در شب قدر فرشتگان و روح به فرمان پروردگار برای انجام دادن کارها نازل می‏شوند، آن شب تا طلوع بامداد ادامه داشت‏» .
۵) مرگ، تحویل گرفتن روح و حیات انسان آیات ۵۰، ۵۱، ۵۲، ۵۳ و ۵۴ از سوره هشتم (سوره انفال) : «و لو تری اذ یتوفی الذین کفروا الملائکة تضربون وجوههم و ادبارهم و ذوقوا عذاب الحریق...» تا آخر آیات پنجگانه ذکر شده. یعنی: «اگر بینی آن زمان را که فرشتگان (مرگ) جان کافران را می‏ستانند و بر صورت و پشت آنان می‏زنند (و می‏گویند) : بچشید عذاب سوزنده را (به حال آنان تاسف خواهی خورد) ! و ...» .
۶) روح وسیله ارتباط وجودی موجودات به خدا به آیات ۸۵، ۸۶، ۸۷، ۸۸ و ۸۹ از سوره ۱۷ مراجعه کنید.
برداشت‏ها از آیات بالا: اطلاع محدود و ناچیز انسان از حقایق جهان - عوالم گوناگون جهان آفرینش - روح از عالم امر - روح از عالم مجردات - ناچیز بودن عالم ماده نسبت‏به عالم مجردات - رابطه ربوبیت و حیات موجودات - روح وسیله ارتباط وجودی موجودات به خدا - پرسش از پیامبر در مورد روح - سؤال یهود از پیامبرصلی الله علیه وآله در مورد روح.
مسائل مربوط به افعال گوناگون انسانها آیات: ۴ و ۵ از سوره ۹۷ (سوره قدر) و ۱۱ آیه از سوره عادیات (سوره صدم) و از آیه یکم تا آیه ۱۱ سوره ۱۰۱ (سوره قارعه) و هشت آیه اول سوره تکاثر و سه آیه اول سوره عصر (سوره ۱۰۳) و نه آیه اول سوره همزه (سوره ۱۰۴) و آیات ۱ تا ۴ از سوره فیل (سوره ۱۰۵) و چهار آیه از سوره یونس (سوره ۱۰) و شش آیه از سوره ناس.
موضوعات انتقال روح یعنی مرگ و تحویل گرفتن روح و غیر آن در آیات زیر مورد بحث قرار گرفته است:
آیات ۱ تا ۷۵ سوره انفال (سوره هشتم) و آیات ۱ تا ۱۲۹ از سوره توبه (سوره نهم) و آیات ۱ تا ۱۰۹ سوره یونس (سوره دهم) و آیات ۱ تا ۱۲۳ سوره هود (سوره یازدهم) و آیات ۱ تا ۱۱۱ سوره یوسف (سوره دوازدهم) و آیات ۱ تا ۳۴ سوره رعد (سوره ۱۳) و آیات ۱ تا ۵۲ سوره ابراهیم (سوره ۱۴) و آیات ۱ تا ۹۹ سوره حجر (سوره ۱۵ و آیات ۱ تا ۱۲۸ سوره نحل (سوره ۱۶) و آیات ۱ تا ۱۱۱ سوره اسراء (سوره ۱۷) و آیات ۱ تا ۱۰۹ سوره کهف (سوره ۱۸) و آیات ۱ تا ۹۸ سوره مریم (سوره ۱۹) و آیات ۱ تا ۱۳۵ سوره طه (سوره ۲۰) و آیات ۱ تا ۱۱۲ سوره انبیاء (سوره ۲۱) و آیات ۱ تا ۷۸ سوره حج (سوره ۲۲) و آیات ۱ تا ۱۱۸ سوره مؤمنون (سوره ۲۳) .
مساله اهمیت روح آیه ۸۵ سوره اسراء (سوره ۱۷) و مساله بقای روح بعد از مرگ انسان آیه ۱۵۴ سوره بقره و آیه ۲۷ سوره محمدصلی الله علیه وآله (سوره ۴۷) و آیه ۴ از سوره طارق (سوره ۸۶) سؤال یهودیان از پیامبر در مورد روح آیه ۸۵ سوره اسراء (سوره ۱۷) مساله تجرد روح آیه ۱۱ سوره سجده (سوره ۳۲) و مساله تمثل ملائکه و روح به صورت بشر هنگام اعطای عیسی‏علیه السلام به مریم آیه ۱۷ سوره مریم (سوره ۱۹) و مساله حقیقت روح و این که روح از عالم امر است، آیه ۸۵ سوره اسراء، مساله این که روح چه‏بسا از سنخ فرشتگان موجودی مستقل می‏باشد، آیه ۱۲ سوره نحل (سوره ۱۶) .
کلیه موضوعات مربوط به روح القدس در قرآن جبرئیل روح القدس آیه : «و ایدناه بروح القدس...» و آیه ۱۱۰ سوره پنجم (مائده) و آیه ۱۵۳ از سوره بقره و آیه ۱۰۲ از سوره نحل.
تایید عیسی با روح‏القدس آیه ۱۱۰ سوره مائده (سوره ۵) ظهور روح انسانی جهشی در حرکت تکاملی حقیقت انسان آیه ۱۴ سوره مؤمنون (سوره ۲۳) روح به معنای بهشت و پاداش مقربان الهی آیه ۸۲ سوره واقعه - روح خدا آیه ۸۷ سوره بقره - عیسی روح خدا آیه ۱۷۱ سوره نساء - عیسی مسیح‏علیه السلام پیامبر و روح و کلمه خدا آیه ۱۷۱ سوره نساء روح نفس خدا آیه ۱۲ (سوره انعام) خداوند دارای نفس آیه ۵۴ (سوره نساء) - نفخ روح خدائی در انسان آیه ۲۹ سوره حجر - تولد حضرت عیسی‏علیه السلام در اثر نفخ روح الهی آیه ۹۱ سوره انبیا. - افاضه روح الهی به انسان، پایه قدرت و سمع و دید و ادراک آیه ۹ سوره سجده. نفخه روح الهی در آدم آیه ۷۲ سوره ص - پیدایش عیسی‏علیه السلام با نفخ روح الهی در مریم آیه ۱۲ سوره تحریم - روح خدا و عیسی، روح خدا در شکل بشر برای افاضه عیسی‏علیه السلام به مریم آیه ۱۷ سوره مریم و آیه ۳۸ سوره نبا - حضور روح و ملائکه در عرصه قیامت‏با صف و نظم آیه ۳۸ سوره نبا - برگشت روحها به بدنها در قیامت آیه ۷ سوره اعلی.
حسین حقانی زنجانی
منبع : معاونت پژوهشی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم


همچنین مشاهده کنید