اندیشه خندان

امروزه در بسیاری از تحقیقات روانشناسی اجتماعی ثابت شده که وقتی به کسی محبت می کنیم، چه محبت کلامی - از طریق گفتار کلامی - و چه محبت غیرکلامی - به عنوان مثال دست دادن - باعث بالا رفتن سطح سرتونین - ماده ای که کمبود آن باعث بروز افسردگی در انسان می شود - در شخص محبت کننده، طرف مورد محبت و همچنین شاهدان و ناظران ماجرا می شود.
در فرهنگ اسلامی و ضدحرمان ما، یأس و ناامیدی یکی از نشانه هایی است که فرد از جاذبه رحمت الهی خارج شده است. چنان که غایت الآمال العارفین در دعای کمیل سرشار از انرژی مثبت و نشاط است!
بطور کلی اگر به فرهنگ اسلامی - شیعی خود از جنبه هستی شناختی Ontolagic بنگریم به ایجاد شادی و نشاط مندرج در آن پی می بریم.
چنان که وجود رخوت و سکون در ابعاد مختلف اسلام، مورد انکار قرار گرفته و روحیه موجود در فرهنگ اسلامی، روحیه پویایی و حرکت رو به جلو است. همچنان که اقبال لاهوری در یکی از اشعار خود می گوید:
هستم اگر می روم گر نروم نیستم
تعبیر باغ وجود، گلستان و دل به عنوان مأوا در مثال عارفان ارتباط مستقیم و عمیقی با شادی و نشاط اجتماعی دارد. سؤال اصلی این است که ما چه اندازه می توانیم از این تعابیر الهام بگیریم و تا چه اندازه در روابط اجتماعی خود از این تعابیر استفاده می کنیم. مسلمان و مؤمن حقیقی در ارتباط فردی و اجتماعی اش هرگز نمی تواند ضدنشاط و شادی باشد. زیرا می تواند خود را با لحظه حال تطبیق دهد.
یکی از مهمترین عواملی که موجب انقطاع شادی می شود، وجود اضطراب و نگرانی است. طی تحقیقاتی که انجام داده ام، بین خلاقیت و شادی و نشاط همبستگی پیوسته ای وجود دارد. چنان که وقتی به یأس و ناامیدی محض می رسیم - که دیگر نمی توان کاری کرد - دیگر خلاقیت معنا و مفهومی ندارد. در واقع خلاقیت وقتی معنا می یابد که گزینه های متفاوت و متعدد مطرح باشد و پایه اینها امیدبخشی است.
دیگر اینکه با در نظر گرفتن مفهوم توکل در فرهنگ اسلامی مان به آثار شگفت انگیز آن پی می بریم، چون توکل کنار زدن تمام حصارهایی است که ناامیدی را چه پنهان و چه آشکار ترویج، تولید و تبلیغ می کند. در هستی شناسی اسلامی، در مرکز مدیریت ذهن بر امید تأکید می شود. اگر قرار شد مرکز مدیریت ذهن، توکل باشد، آثار بسیار شگرف و عجیبی به جا خواهد گذاشت.
عرفان اسلامی یکی از مهمترین سرچشمه های شادی و نشاط اجتماعی است.در فرهنگ اسلامی یکی از اصلی ترین محورهای شادی، نو شدن و امید است. همان طور که ملاصدرا در مقدمه بحث حرکت جوهری می گوید: «کل یوم هو فی الشأن»، خداوند هر لحظه مشغول کاری است و همچنان که امام صادق(ع) نیز تأکید می کند که امروزتان بهتر از دیروز و فردایتان بهتر از امروز باشد. اگر قرار باشد لحظه حال ما بهتر از گذشته مان باشد، مطمئناً این بهتر شدن همراه با شادی و امید است.
یکی دیگر از مهمترین تحقیقات و مباحثی که امروزه در امریکای شمالی مطرح شده، بحث موفقیت است و پرسش از اینکه آدم های موفق چه ویژگی هایی دارند به هر حال آدم های موفق نمی توانند آدم هایی بی روح و افسرده باشند؛ چرا که افسردگی نقطه مقابل و ضدموفقیت است.
نتایج این تحقیقات ثابت کرد که یکی از ویژگی های افراد موفق وجود تصویرسازی های مثبت است. جالب است بدانیم که ما همیشه در حال تصویرسازی و گفتار درونی (self talk) هستیم، حتی در خواب که این فرایند به صورت ناهوشیارانه انجام می پذیرد در واقع تصویرسازی مثبت می تواند موجب ایجاد انگیزش در فرد شود. در اینجا این سؤال مطرح است که در حوزه هستی شناسی اسلامی تا چه اندازه از تصویرسازی مثبت استفاده می شود
امام رضا(ع) می فرماید: بزرگی انسان به بزرگی اندیشه اوست.
در این صورت خواهیم دید که با وسعت فکر و اندیشه جایگاه امید، موفقیت و تلاش بسیار می شود و به تبع آن پویایی و حرکت نیز از دل چنین انسان اندیشمندی برمی آید.اساس مطلب به این برمی گردد که کسی که در حوزه تعاملات و فرهنگسازی اجتماعی فعالیت می کند، خود نمی تواند فاقد آن باشد زیرا فاقد شیء نمی تواند معطی شیء باشد.
در روانشناسی اجتماعی ارتباطی مستقیم میان در حال زندگی کردن و توجه به شادی وجود دارد. یکی از ویژگی های جهان مصرف گرای امروز این است که انسان ها کمتر در لحظه حال زندگی می کنند و از آن بهره می برند. به عبارت دیگر ما کمتر در لحظه حال به طور حاضرانه زندگی می کنیم، بیشتر متکثر و پراکنده ایم و فقط به ظاهر و از لحاظ فیزیکی می توانیم بگوییم که زندگی می کنیم، چون به غایبانه زیستن در جهان عادت کرده ایم و به هر اندازه غیبت ما در جهان بیشتر باشد، شادی های استعلایی و معقول کمتری را تجربه خواهیم کرد.
اگر به آثار عارفان و فیلسوفان بنگریم، درمی یابیم که تمام هم و هدفشان - چه در حوزه معرفت شناسی و چه در حوزه هستی شناسی - درخصوص توجه به هوشیارانه در حال زیستن است.به فرموده حضرت علی(ع) آنچه گذشت گذشته است.
توجه به این موضوع به فرصت طلبی مثبت منجر می شود.به اعتقاد ابوسعید ابوالخیر یک گام به جلو نهادن - با توجه به خوب زیستن در حال - رابطه ای مستقیم با شادی و به اصطلاح ابن سینا ابتهاج و بهجت - که بسیار فراتر از شادی است - دارد.
ابن سینا در اشارات از شادی های معقول که بسیار ژرف تر از شادی های محسوس است سخن می گوید.
از دیگر خصوصیات عرفان و فلسفه اسلامی می توان به توجه به استکمال شادی ها در بعد استعلایی اشاره کرد. در حوزه عرفان اسلامی، لبخند و ابتسام درونی یکی از محوری ترین پایه های شادی و نشاط اجتماعی محسوب می شود و باید بررسی کرد که تا چه اندازه در اجتماع، فیلم، برنامه سازی، ادبیات، ارتباطات و.‎/‎/ این ابتسام درونی مورد توجه قرار گرفته است.
نکته قابل توجه دیگر در هستی شناسی اسلامی رحمت خداوند است.همچنان که می دانیم در اسلام پیامبر اکرم(ص) رحمة للعالمین است، یعنی رحمتی که برای همه جهانیان در نظر گرفته شده است. رفتار پیامبر نشانگر رحمت است که آثار این تعبیر جدی آسایش دو گیتی خواهد بود. زیرا در زمان حال نمی گنجد.
▪ حوزه غیرکلامی: حالات انسان برخوردار از نشاط کاملاً متفاوت است با حالات انسانی مأیوس. حتی وجود رجب، شعبان و وجود انتظار رابطه ای بسیار عمیق با شادی و بهجت درونی دارد و این نشاط و لبخند، پردازش اطلاعات را به نحو اثربخشی بالا می برد. احساس تنهایی موجود در جهان امروز نیز به واسطه این است که شادی ها و نشاط واقعی موجود شناخته نشده اند.
در پایان مطالبم این ادعا را دارم که فرهنگ اسلامی که از جنبه های مختلف سرشار از این شادی و نشاط است می تواند فرمول و راهکاری برای جهانیان ارائه دهد و انسان تنهای امروز را از این دغدغه برهاند و به تعبیر یونگ ما به آن جهت که به بعد مادی متمرکز شده ایم، صرفاً از لحاظ عقل و فرزانگی پیشرفت کرده ایم و نتیجه، نپرداختن به خوداستعلایی از خودبیگانگی است و موجب می شود که خود را در چیزهایی غیرواقعی و موقتی جست وجو کنیم.
مکتوب حاضر متن ویرایش و تلخیص شده سخنرانی دکتر سیدمحسن فاطمی، استاد دانشگاه بریتیش کلمبیا امریکا، با عنوان «فرهنگ عمومی و شادی و نشاط اجتماعی» است که در تاریخ ۲۶ مرداد ماه در سلسله نشست های هفتگی شورای فرهنگ عمومی ایراد شد.

دکتر سیدمحسن فاطمی‎ استاد دانشگاه بریتیش کلمبیا

منبع : روزنامه ایران