دیباچه ای بر حرکت سیر طب دوره اسلامی

طب اسلامی در سده‌های میانه (پیش از رنسانس در قرن شانزده میلادی) از علوم پیشتاز دوران خود محسوب می‌شده که در ابتدا متاثر از عوامل متعددی بوده است. از مهم‌ترین این عوامل، پزشکی در زمان حضرت محمد‌(ص) و پس از آن، طب کهن یونان باستان و هند مانند آیورودا و مکتب پزشکی موسسه جندی شاپور را می‌توان نام برد.
باور اینکه خداوند برای هر دردی درمان آن را هم قرار داده است، مسلمانان را تشویق کردکه به تحقیقات زیست‌شناسی و درمان بیماری‌ها روی آورند. اولین کاربران و درمانگران طب اسلامی بیشتر روحانی بودند تا پزشک و برای درمان بیماری‌ها به احادیث مراجعه می‌کردند. در قرن نهم میلادی «هنی ابن اسحق» برخی متون گالن و پس از آن متون هندی ساشراتا سامهیتا، چارکا‌ سامهیتا و برخی متون پزشکی دانشگاه جندی شاپور را به عربی ترجمه کرد و به این ترتیب علم پزشکی تمدن‌های دیگر معاصر یا تمدن‌های گذشته برای اولین بار به مسلمانان معرفی شد. پس از آن متفکران مسلمان خود به شاخه‌های پزشکی متعدد مانند آناتومی، میکروب‌شناسی، چشم‌پزشکی، داروسازی و.... روی آوردند و موجب پیشرفت این رشته‌ها در زمان خود شدند. در واقع پزشکی در مرکز علم اسلامی سده‌های میانه قرار دارد. با توجه به موقعیت زمانی و مکانی، دانشمندان اسلامی توانستند باتجزیه و تحلیل متونی که به واسطه ترجمه با آن آشنا شده بودند تحول شگرفی در پزشکی زمان خود به وجود آوردند.
● پایه‌های طب اسلامی
طب اسلامی ابتدا بر پایه سنت‌ها، نظرات و تجربیات دانشمندان کشورهای عربی، ایران، یونان، رم و هند بنا شد. کار اولیه متفکران ترجمه انبوه متون پزشکی تمدن‌های دیگر از زبان یونانی و سانسکریت و پهلوی به عربی و نشر این متون بود. در روند این کار عظیم دانشمندان اسلامی برای طبقه‌بندی و تدریس و فهم بهتر این متون پراکنده به تدریج دایره‌المعارف جامع و خلاصه متون پزشکی را تدوین کردند. به واسطه این ترجمه‌ها و متون عربی، مغرب زمین با پزشکی یونان باستان و نظرات سقراط آشنا شد. عامل مهم دیگری که بر طب ایرانی تاثیری به یاد ماندنی گذاشت «کتاب قانون» و نوشته‌های دیگر ابن‌سینا پزشک معروف ایرانی (۱۰۳۷-۹۸۱ م) بود که به زبان لاتین ترجمه و در سراسر اروپا مورد استفاده و مراجعه پزشکان قرار گرفت و تنها در قرن پانزده و شانزده میلادی، سی‌وپنج بار تجدید چاپ شد.
مدت هزار سال تاثیر ابن‌سینا به عنوان پدر پزشکی مدرن بر پزشکی اروپا باقی ماند و علاوه بر کتاب قانون، رساله این پزشک ایرانی درباره داروهای قلب مرجع اصلی پزشکان بود. قانون را نوعی دایره‌المعارف پزشکی دانسته‌‌اند. جرج‌سارنون، پدر تاریخ‌نویسی علوم در کتاب دیباچه‌ای بر تاریخ علوم(۲) می‌نویسد: «تحقیقات پزشکی محققان مسلمان تنها موجب گسترش افق‌های طب نشد بلکه جنبه‌های بشر دوستانه این دانش را نیز ارتقا داد تا جایی که آنان حتی بر استادان یونانی پیشی گرفتند. در مقایسه‌ای نمادین اگر شکافتن اتم و اختراع بمب اتم را مهم‌ترین اختراع قرن بیستم بدانیم، دانش آن روز پزشکان اسلامی از همین اهمیت برخوردار بود.» این پزشکان حقیقت مسلمی را کشف کردند که بیماری خود به خود در بدن به وجود نمی‌آید و در بسیاری موارد نه بدن بیمار، بلکه عوامل خارجی منشا بیماری است. به این ترتیب اولین بار نظریه بیماری‌های مسری مطرح شد.
دلایل قابل قبولی وجود دارد که اولین بیمارستان‌ها در اروپا طی جنگ‌های صلیبی با الهام از بیمارستان‌های جهان اسلام تاسیس شد. لویی ششم اولین بیمارستان پاریس را پس از بازگشت از جنگ‌های صلیبی بنیان نهاد.
● روش‌های علمی: دانشمندان و پزشکان مسلمان روش‌های علمی پزشکی را ارتقا دادند. این روش‌ها حتی حوزه‌هایی مانند ریاضیات، کمیت نمایی (Quantification)، مشاهده تجربی و پزشکی تجربی، آزمایش روی جانوران و اتوپسی را پوشش داد.
● کاربرد ریاضیات در پزشکی: در قرن نهم میلادی «الکندی» برای اولین بار کاربرد ریاضیات را در پزشکی به‌طور کلی و در داروسازی به طور اخص بازگو کرد. این در واقع ابداع استفاده از نوعی روش ریاضی و درجه‌بندی برای تعیین قدرت اثربخشی داروها و نظامی بود که به پزشک امکان می‌داد نوع پیشرفت بیماری را بر طبق ماه قمری بسنجد.
● روش تجربی: در قرن دهم میلادی زکریای رازی، برای اولین‌بار آزمایش‌های کنترل شده و مشاهدات بالینی را وارد پزشکی کرد و به این ترتیب نظریه‌های قبلی را بی‌اعتبار نمود. اولین آزمایش‌های پزشکی را رازی برای تعیین مناسب‌ترین محل تاسیس بیمارستان انجام داد، به این ترتیب که تکه‌های گوشت را در نقاط متعدد اطراف بغداد آن زمان از چوبی آویزان کرد و جایی را که گوشت دیرتر فاسد شده بود محل بیمارستان قرار داد. رازی در کتاب «جامع پزشکی» با ثبت مشاهدات بالینی، مجموعه جالبی از علایم بیماری‌ها را تدوین کرده و در اثر دیگری به نام «شکیاتی در نظرات گالن» نظرات او و ارسطو درباره طبقه‌بندی عناصر را مردود اعلام کرد. او کسی بود که اولین آزمایش‌های ادرار و مدفوع را انجام داد. بوعلی‌سینا در این حیطه نیز اثر انکارناپذیری بر جای گذاشت.
او که در اروپا پدر علم مدرن پزشکی شناخته می‌شود، پزشکی تجربی و آزمایشات نظام‌مند در فیزیولوژی را وارد کرد و برای اولین‌بار با طبقه‌بندی علایم بیماری‌ها برای تشخیص نوع آنها پس از مشاهدات تجربی، درمان آنها را نیز طبقه‌بندی و تعریف کرد.
کتاب قانون او اولین کتاب پزشکی بر مبنای مشاهدات تجربی طبقه‌بندی شده و کنترل درمان از طریق انتخاب تصادفی موارد درمان و آزمایش تاثیرپذیری داروها بر پایه نقش آنها در درمان بود. پس از او «ابن زهر» با نمونه‌برداری پس از مرگ و انجام اولین کالبدشکافی‌ها انجام جراحی بر مبنای پزشکی تجربی را آغاز کرد.
● ثبت دقیق: اولین‌بار علی الرهوی (۹۳۱-۸۵۴‌ م) ثبت مراحل متعدد معاینه بیمار را توضیح داد. در یادداشت‌های او و سایر پزشکان اسلامی پس از او، مراحل کامل انجام معاینات پزشکی که باید ثبت شوند توضیح داده شده است. پس از مداوا یا مرگ هر بیمار این یادداشت‌ها به وسیله شورای پزشکی محل برای تعیین درستی یا نادرستی درمانی که پزشک انجام داده بررسی می‌شد و در صورتی که این شورا کوتاهی در تشخیص یا درمان بیمار پیدا می‌کرد، پزشک در دادگاه مورد بازخواست قرار می‌گرفت.

منبع:
۱. WikipediaEncyclopedia
۲. Introduction to the History
ترجمه: مرجان یشایائی

منبع : هفته نامه سپید