کانت و آزادی

روسو روزی گفته بود: «آنچه خشم ما را برمی انگیزد ماهیت چیزها نیست، بدخواهی است.» این گفته احتمالاً در مورد اکثر افراد بشر صدق می کند. اما در سده هجدهم بعضی از آلمانی ها بودند که این حکم آشکارا در موردشان صادق نبود. آنان نه صرفاً از بدخواهی اشخاص، بلکه از ماهیت چیزها به خشم می آمدند. یکی از ایشان ایمانوئل کانت بود.
کانت از رمانتیسم بیزار بود. از افراط و وهم پردازی _ یا به اصطلاح خودش Schwaermerei [= شور و شیفتگی] - به هر شکل و از مبالغه و عرفان و ابهام و آشفتگی به هر صورت، تنفر داشت. مانند هامان و هردر که هر دو را می شناخت، در محیط متقدسان بار آمده بود. هامان را عارفی رقت انگیز و پریشان اندیش می دانست و نوشته های هردر را به جهت کلی گویی های بی حساب بدون شاهد و دلیل و امواج پهناور خیال پردازی هایی که، به نظر وی، توهین به عقل بود، دوست نمی داشت.
کانت ستاینده و دوستدار علوم بود. ذهنی دقیق و به غایت روشن داشت، نوشته هایش غامض ولی به ندرت نادقیق بود. خود، دانشمندی برجسته (در کیهان شناسی) بود، به اصول علمی شاید عمیق تر از هر اصل دیگری اعتقاد می ورزید و وظیفه خویش را در زندگی شرح و بیان منطق علمی و روش علمی می دانست. از هر آنچه به هر لحاظ آمیخته به غلیان شور و شعف یا آشفته فکری بود نفرت داشت.
منطق و دقت و صلابت را دوست می داشت. کسانی را که به این صفات اشکال وارد می کردند، سست مغز و کاهل می شمرد. می گفت منطق و دقت و صلابت رای ورزش های دشوار ذهن آدمی اند و آنان که این ورزش ها را بیش از حد دشوار می بینند، عادت به اشکال تراشی هایی از نوع دیگر دارند. در بسیاری از این گفته ها بدون شک حق با او بود. ولی اگر وی را به هر لحاظ پدر رمانتیسم می دانیم، نه در مقام یکی از منتقدان علوم و نه البته یکی از دانشمندان، بلکه مشخصاً به جهت فلسفه اخلاق اوست.
کانت عملاً مست ایده آزادی انسان بود. تربیت او در محیط متقدسان به قسمی دلمشغولی شدید به حیات باطنی و اخلاقی آدمی انجامیده بود، نه به خلوت دل و راز و نیازهای پرشور با خویشتن مانند هامان و دیگران. یکی از قضایایی که وی به آن اعتقاد راسخ داشت این بود که هر انسانی، از حیث انسان بودن، از طرفی آگاه به تمایلات و خواسته ها و اشتیاق هایی است که از بیرون او را به سوی خود می کشند و بخشی از سرشت عاطفی یا حسی یا تجربی وی ا ند و از طرف دیگر آگاهی دارد از مفهوم تکلیف و تعهد به انجام آنچه بحق و درست است که غالباً با لذت خواهی و گرایش ها تعارض پیدا می کند. شاید او می بایست این کلام معروف شافتس بری را شاهد بیاورد که در اعتراض به این نظر که آدمی محکوم و مقید به عوامل بیرونی است، در اوایل سده هجدهم گفته بود انسان «ببری محکم زنجیر شده» یا «میمونی تادیب شده با تازیانه» نیست _ یعنی ببری که زنجیر او ترس از مجازات است، یا میمونی تحت تاثیر شلاق پاداش خواهی یا ترس از کیفر.
انسان آزاد است، از آزادی جبلی و فطری بهره می برد و این آزادی، به عقیده شافتس بری، این امتیاز را به ما می دهد که خود و از آن خویش باشیم. این کلام البته در شافتس بری سخنی فرعی و اتفاقی بود و چندان ربطی به بقیه فلسفه او نداشت. اما در کانت به اصلی محوری و مشغله ای دائمی بدل شد. به اعتقاد وی، آدمی تنها به این دلیل آدمی است که انتخاب می کند. تفاوت انسان با بقیه طبیعت _ اعم از جماد و نبات و حیوان _ در این است که چیزهای دیگر محکوم به قانون علیت اند و دقیقاً از نوعی چارچوب از پیش تعیین شده علت و معلول تبعیت می کنند، اما انسان آزاد است که آنچه را می خواهد برگزیند. این خواست یا اراده همان چیزی است که آدمیان را از اشیای دیگر در طبیعت ممتاز می کند. اراده است که آدمیان را قادر می سازد خیر یا شر، حق یا ناحق را انتخاب کنند. هیچ شایستگی یا امتیازی به انتخاب آنچه بحق و درست است تعلق نمی گیرد مگر امکان انتخاب ناحق و نادرست نیز وجود داشته باشد. مخلوقاتی که به حکم هرگونه علت موجبه تا ابد محکوم به انتخاب چیزی باشند که خوب و راست و زیبا است، نمی توانند مدعی هیچ گونه امتیازی به دلیل این کار شوند، زیرا نتیجه هر قدر هم شریف و والا باشد عمل خود به خود صورت گرفته است. بنابراین، کانت چنین می ا نگاشت که کل مفهوم شایستگی اخلاقی، کل مفهوم استحقاق اخلاقی، کل مفهوم نتیجه شده از این امر واقع که ما ستایش یا نکوهش می کنیم و بر این عقیده ایم که باید آدمیان را چون این گونه یا آن گونه عمل کرده اند تحسین یا تقبیح کرد، همه بر این پیش فرض استوار است که انسان قادر است آزادانه انتخاب کند. به این جهت، یکی از چیزهایی که او _ لااقل در سیاست _ از آن به شدت نفرت داشت پدرمآبی بود.
دو سد یا مانع عمده همه عمر فکر کانت را مشغول می کرد: یکی مانع انسانی و دیگری مانع ناشی از چیزها. با مانع انسانی به حد کافی آشنایی داریم. در مقاله ای کوتاه زیر عنوان «پاسخی به این پرسش که روشنگری چیست؟»، کانت مقرر می دارد که روشنگری چیزی نیست مگر توانایی انسان ها که خود [راه] زندگی خویش را تعیین کنند و افسار خود را از کف دیگران رها سازند و به بلوغ یا پختگی برسند و خود معین دارند که، خوب یا بد، چه کنند، بی آنکه زیاد به مراجع، به انواع و اقسام معلمان، به دولت، به والدین، به دایه ها، به سنت و به هیچ قسم ارزش های مستقری متکی گردند که بعد بار مسئولیت اخلاقی مستقیماً بر دوش آنها نهاده شود. هر کس مسئول اعمال خویش است. اگر کسی از مسئولیت شانه خالی کند، یا اگر هنوز به حدی از بلوغ نرسیده باشد که آن را به فعل درآورد، به همان میزان وحشی است نه متمدن _ یا هنوز کودک است. تمدن یعنی بلوغ و بلوغ یعنی تعیین سرنوشت خویش _ یعنی اینکه مقصد و سرنوشت کسی را ملاحظات عقلی تعیین کنند، نه اینکه فلان چیز _ و به ویژه فلان شخص _ که عنانش به دستمان نیست ما را به این سو و آن سو بکشاند. کانت می گوید (و در اینجا اندیشه او متوجه فردریک کبیر [پادشاه پروس] است، هر چند برای یک استاد دانشگاه در کونیگسبرگ تصریح به این امر مسلما ً دور از احتیاط بود) «حکومتی پدرمآبانه» مبتنی بر خیراندیشی فرمانروایی که با اتباع خویش «مانند کودکان رشدنیافته رفتار کند... بزرگ ترین استبدادی است که بتوان تصور کرد» و «هر گونه آزادی را نابود می کند.» و در جای دیگر می نویسد: «انسانی که وابسته به دیگری باشد، به هیچ روی از آن پس انسان نیست، مقام خویش را از دست داده و چیزی نیست به جز مایملک انسانی دیگر.»
بنابراین، کانت در فلسفه اخلاق به ویژه علیه هرگونه سلطه یک انسان بر دیگری تعصب می ورزد. او به واقع پدر این اندیشه است که استثمار یا بهره کشی، شر و آفت است. تصور نمی کنم تا پیش از اواخر قرن هجدهم، به ویژه تا قبل از کانت، بتوانید چیز زیادی در این باره پیدا کنید که بهره کشی، شر و بلا است. پرسشی که مطرح می شود در واقع این است که چرا باید استفاده کسی از دیگری برای مقاصد خویش به جای مقاصد خود او، کاری چنین وحشتناک تلقی شود؟ شاید رذیلت هایی بدتر وجود داشته باشند؟ شاید بی رحمی و سنگدلی بدتر باشد؛ شاید، بر طبق اعتقاد در عصر روشنگری، نادانی یا تنبلی یا چیزهایی از آن قبیل بدتر باشند. اما نه در نظر کانت. هرگونه استفاده از دیگران به جهت مقاصدی که از ایشان نیست و از خود شخص است، به نظر کانت نوعی خفت و خواری است که کسی بر دیگری تحمیل کند، نوعی ناقص و علیل کردن هولناک دیگران است، نوعی سلب آن چیزی از ایشان است _ یعنی آزادی تعیین سرنوشت _ که مایه امتیاز آنان به عنوان انسان است. به این جهت است که کانت چنین موعظه ای پرشور می کند بر ضد بهره کشی و خوارداشت و انسانیت زدایی و هر چیزی که بعدها ابزار کار همه نویسندگان لیبرال و سوسیالیست در قرن نوزدهم و بیستم شد _ یعنی کل مفهوم استخفاف و شی انگاری و زندگی ماشینی و بیگانگی انسان ها با یکدیگر و با هدف های صحیح خود، و استفاده از آدمیان همچون اشیا یا مانند مواد خام برای تحمیل اراده بر آنان، و عموماً انسان ها را به چشم موجوداتی نگریستن که بتوان به آنها زور گفت یا برخلاف خواستشان سرنوشتشان را تعیین کرد یا آموزششان داد. زشت و دیوسیرانه دانستن این امور، و این که اخلاقاً این بدترین رفتار ممکن یک انسان با انسانی دیگر است، همه از تبلیغات شورانگیز کانت سرچشمه می گیرد. البته اینها را در آثار نویسندگان پیش از کانت، به ویژه نویسندگان مسیحی، نیز می توان یافت؛ ولی او بود که این موضوع را به عرصه امور این جهانی یا سکولار آورد و به سکه رایج اروپا تبدیل کرد.
این اندیشه ای به واقع محوری است. چرا کانت چنین احساسی داشت؟ زیرا تصور می کرد ارزش، چیزی است که خود آدمیان آن را تولید می کنند. فکر اصلی این است که اگر انسان ها در اعمالشان به چیزی خارج از خودشان و خارج از کنترلشان وابسته باشند، و به عبارت دیگر، منشاء رفتارشان نه در درونشان بلکه در چیز دیگری باشد، دیگر نمی توان آنان را مسئول دانست؛ و اگر مسئول نباشند، موجوداتی کاملاً اخلاقی نخواهند بود؛ و اگر موجوداتی اخلاقی نباشند، فرق هایی که می گذاریم بین حق و ناحق، آزاد و ناآزاد، تکلیف و لذت توهماتی بیش نیستند _ و کانت حاضر به مواجهه با این امر نبود و آن را انکار می کرد. یکی از داده های اصلی و اساسی آگاهی انسان _ یا لااقل همان قدر اصلی و اساسی مانند دیدن میزها و صندلی ها و درخت ها و اشیا در ظرف مکان، یا نوعی ادراک حسی سایر اشیا در طبیعت _ به عقیده او این بود که ما می دانیم بعضی کارها را می توانیم بکنیم یا از آنها سرباز بزنیم.
این یکی از داده های بنیادی است. و اگر چنین است، پس ارزش ها- یعنی هدف ها یا غایاتی که آدمیان برای رسیدن به آنها تلاش می کنند- ممکن نیست بیرون از ما، خواه در طبیعت و خواه در خداوند، باشند، زیرا اگر خارج از ما بودند، و اگر شدت و ضعف آنها تعیین کننده اعمال ما بود، برده آنها می شدیم- البته نوعی بردگی فوق العاده والا، ولی به هر حال بردگی. بنابراین، برده وار نبودن و آزاد بودن به معنای آزادانه متعهد شدن به ارزش های اخلاقی است. می توانید به فلان ارزش متعهد بشوید یا نشوید؛ ولی آزادی در همین تعهد است نه در جایگاه عقلی یا غیرعقلی خود ارزش؛ در این واقعیت است که به آن ارزش متعهد می شوید یا نمی شوید، می توانید اما ضروری نیست متعهد شوید. آنچه بدان متعهد می شوید مسئله ای دیگر است که ممکن است به وسایل عقلی آشکارشدنی باشد؛ اما فقط تعهد است که آن را به ارزش تبدیل می کند. به عبارت دیگر، این که بگوییم کاری خوب یا بد است یا حق یا ناحق، در واقع مساوی است با گفتن اینکه برای انسان ها بعضی کار های تعهد آور وجود دارد- یعنی آنچه بعدها رفتار Engage یا متعهد یا رفتار مخالف بی تفاوتی نامیده شد.
کانت هم مقصودش همین است وقتی که می گوید انسان غایت فی نفسه است. چه چیز دیگری ممکن است غایت باشد؟ آدمیان گزینشگر اعمالند. وقتی کسی را فدا می کنید، باید او را فدای چیزی بالاتر از خودش کنید. اما هیچ چیزبالاتر از آن چیزی نیست که باید بالاترین ارزش اخلاقی شمرده شود. منتها اینکه چیزی را ارزش عالی بخوانیم به معنای این است که بگوییم کسی حاضر است به خاطر آن زنده بماند یا بمیرد، زیرا اگر کسی نباشد که به خاطر آن زنده بماند یا بمیرد، دیگر «آنی» به معنای یکی از ارزش های اخلاقی وجود نخواهد داشت. آنچه ارزش را ارزش می کند، انتخابی است که انسان ها می کنند، نه صفتی ذاتی در خود آن بیرون از ما (یا لااقل در مورد تکلیف و هدف های بالاتر و فراتر از خواست ها و گرایش ها چنین است). ارزش ها ستارگانی در آسمان اخلاق نیستند؛ درونی اند؛ چیز هایی هستند که انسان ها آزادانه تصمیم می گیرند به خاطر آنها زندگی کنند، بجنگند، بمیرند. این بنیاد موعظه کانت است. او استدلال های فراوان در این زمینه نمی کند؛ مطلب را صرفاً به عنوان حقیقتی بدیهی بیان می کند در قالب انواع مختلف گزاره ها که هر یک کمابیش تکرار دیگری است.
ولی، به عقیده کانت، بسی شوم تر و نامبارک تر از ایجاد مانع در راه آدمیان، از برده کردن انسان ها، از ارعاب و فریفتن آنان، از آسیب رساندنشان به یکدیگر، کابوس موجبیت [علی]، یعنی بردگی در دست طبیعت است. حاصل سخن او این است که اگر آنچه بی گمان درباره طبیعت بی جان صدق می کند، یعنی قانون علیت، در مورد همه جنبه های زندگی آدمی نیز صادق بود، آنگاه واقعاً هیچ گونه اخلاق وجود نمی داشت، زیرا در آن صورت آدمیان یکسره در قید عوامل خارجی قرار می گرفتند و گرچه ممکن بود خود را فریب دهند و خیال کنند که آزادند، اما به واقع وجوب علیت بر آنان حکومت می کرد. به عبارت دیگر، در نظر کانت، موجبیت علی، به خصوص موجبیت مکانیکی، با هرگونه آزادی و هرگونه اخلاق منافات دارد و، از این رو باید کذب باشد. غرض او از موجبیت علی، هر نوع علیت عوامل خارجی است، اعم از عوامل مادی- یعنی فیزیکی یا شیمیایی- که در قرن هجدهم از آنها سخن می رفت، با شور و هیجاناتی که برای انسان مقاومت ناپذیر تلقی شوند. اگر بگویید فلان شور و هیجان قوی تر از من بود، دست خودم نبود، تسلیم شدم، فشار به من آمد، ناتوان بودم، بر من غلبه کرد، در واقع اعتراف می کنید به نوعی بیچارگی و بردگی.
در نزد کانت، هرگز لازم نیست چنین باشد. مسئله آزادی اراده یا اختیار یکی از چیستان های دیرینه و از اختراعات رواقیان است و از آن زمان تاکنون مخیله و ذهن انسان را آزار داده است.
کانت آن را نوعی تنگنای کابوس وار می دانست. راه حل رسمی ای که به وی ارائه شد این بود که گرچه انتخاب ما البته همان است که هست (و کسی منکر نیست که از میان چیز ها یکی را انتخاب می کنیم)، ولی چیز هایی که باید از میانشان دست به گزینش بزنیم و خود این که احتمالاً چنین انتخابی می کنیم، تعیین شده یا موجب به وجوب علّی است. به عبارت دیگر، وقتی شقوق مختلفی وجود دارند، گرچه البته ممکن است دست به این کار بزنیم یا آن کار، اما خود اینکه در وضعی قرار گرفته ایم که اینها تنها شقوق اند و، از آن بالاتر، این که تعیین شده که اراده یا خواست ما در این جهت باشد، همه به این معنا است که آنچه را اراده می کنیم انجام می دهیم، ولی اراده ما آزادی نیست. کانت این راه حل را ترفند حقارت بار و بی ارزشی خواند که گمان نمی رود کسی را بفریبد. بنابراین، او همه گریزراه های ممکن را بست- یعنی همه راه های رسمی ای که فیلسوفان دیگر از ترس این تنگنا ارائه داده بودند. این مشکل البته برای کانت مشکلی بخصوص حاد بود، ولی از آن زمان تاکنون نیز براندیشه- و در واقع تا حدی برکردار- اروپائیان چیره بوده است.
این مشکل نه تنها مشغله فکری دائمی فیلسوفان و مورخان در سده نوزدهم بود، بلکه هنوز در این قرن هم هست. مشکلی است که امروز با حدتی خاص به صورت های گوناگون بروز کرده است، مثلاً به شکل استدلال های مورخان در برابر یکدیگر درباره نقش نسبی افراد در تاریخ و نقش تاریخی نیروهای غیرفردی عظیم اجتماعی یا اقتصادی یا روانی. همین مشکل به صورت انواع مختلف نظریه های سیاسی پدید آمده است. یک طرف کسانی اند که عقیده دارند انسان ها محکوم به وضع و موقع خاصشان در فلان ساختار مانند ساختار طبقاتی اند، و در طرف دیگر آنان که معتقدند چنین موجبیتی وجود ندارد، یا به هر حال تماماً تعیین کننده نیست. همین مشکل در علم حقوق نیز ظهور می کند به شکل اختلاف نظر میان کسانی که تصور می کنند بزهکاری نوعی بیماری است و باید به راه های پزشکی درمان شود زیرا چیزی نیست که بزهکار در قبال آن مسئول باشد و آنان که معتقدند بزهکار می تواند انتخاب کند که دست به چه کاری بزند و بنابراین، درمان وی با استفاده از معالجات پزشکی اهانت به کرامت انسانی فطری اوست.
کانت نیز مسلماً بر این نظر بود و به مکافات یا کیفر اعتقاد داشت (که امروزه عقیده ای واپسگرایانه انگاشته می شود و شاید واقعاً هم چنین باشد)، زیرا به تصور او، هر انسانی ترجیح می دهد به زندان برود تا به بیمارستان، و اگر کسی دست به کاری بزند و نکوهش شود (ولو نکوهش شدید یا حتی مجازات) چون می توانست از آن کار خودداری کند، فرض بر این قرار می گیرد که او انسانی است برخوردار از قدرت انتخاب (هرچند در این انتخاب راه بد را برگزیده است) نه این که موجودی است اسیر نیروهایی خارج از کنترل خویش، مانند ضمیر ناخودآگاه یا محیط یا رفتار گذشته والدین یا هزار عامل دیگری از قبیل نادانی یا بیماری جسمی که توان عمل به هر شیوه دیگری را از او سلب کرده است. کانت معتقد بود که شق اخیر اهانتی عمیق تر به آن شخص است زیرا در این صورت با او همچون حیوان یا شی رفتار می شود نه مانند انسان.
کانت در این نکته احساس پرشور دارد و من می خواهم مزه کامل آرای او را به شما بچشانم. مثلاً در نظر او، سخاوت یکی از صفات رذیله است، زیرا در نهایت نوعی منت گذاری و بنده نوازی و ارباب منشی است. مآلاً بخشش از «دارا» به «ندار» است. اگر عدل بر دنیا حکمفرمایی می کرد، نیازی به سخاوت نبود. ترحم، به نظر کانت، صفتی نفرت انگیز است. می گوید ترجیح می دهم مرا نادیده بگیرند، به من توهین کنند، با من بدرفتاری کنند تا این که مورد ترحم قرار بگیرم، زیرا لازمه ترحم نوعی برتری مترحم به شخص مورد ترحم است و کانت مطلقاً منکر این برتری است. آدمیان همگی برابرند و همه می توانند راه و سرنوشت خویش را تعیین کنند و اگر کسی به دیگری ترحم کند، او را به مرتبه حیوان یا شی یا به هر حال به مرتبه چیزی قابل ترحم و رقت انگیز تنزل داده است و این به نظر کانت هولناک ترین توهین به کرامت آدمی و اخلاق انسانی است.
آنچه او را می ترساند این تصور است که دنیا قسمی چرخ عصار است. اگر اسپینوزا و سایر معتقدان به موجبیت علی در قرن هجدهم، از قبیل الوسیوس و الباک، درست بگویند، اگر آدمی فقط شی ای در طبیعت و صرفاً توده ای از گوشت و استخوان و خون و عصب باشد که عوامل خارجی دقیقاً همان گونه روی او عمل کنند که روی حیوانات و اشیا، در آن صورت کانت می گوید انسان چیزی نیست مگر گاو عصاری. می چرخد و حرکت می کند اما نه به اراده خویش. انسان چیزی نخواهد بود مرگ این ساعت دیواری که او را میزان می کنند و به کار می اندازند ولی او از میزان کردن خودش ناتوان است. این قسم آزادی اساساً آزادی نیست و هیچگونه ارزش اخلاقی ندارد. این که کانت موجبیت دربست را کلاً انکار می کند و چنین تاکید عظیمی بر اراده انسان می گذارد، از اینجا سرچشمه می گیرد. این چیزی است که او به آن «خودآیینی» می گوید و به این سو و آن سو رانده شدن تحت تاثیر عوامل خارجی (خواه فیزیکی و خواه عاطفی) را «دیگرآیینی» می نامد، به معنای قوانینی که منشا و منبع شان خارج از انسان باشد.
نتیجه این عقیده، نظری نوین و تا حدی انقلابی درباره طبیعت است که آن هم در آگاهی اروپاییان به عامل فوق العاده محوری تبدیل می شود. مراد از واژه طبیعت هرچه باشد _ و بعضی از دانشوران شمرده اند که در سده هجدهم دویست معنای مختلف از آن لفظ اراده می شد _ تا آن زمان موضع و نگرش نسبت به طبیعت روی هم رفته توام با نیکخواهی یا احترام بود. طبیعت نظامی هماهنگ _ یا لااقل متقارن _ و خوش ترکیب دانسته می شد که آدمی در صورت ناسازی با آن، به رنج می افتاد. بنابراین، راه درمان انسان های بزهکار یا ناشاد بازگردانیدنشان به آنچه می بایست باشند یا به آغوش طبیعت بود. البته نظرهای مختلفی نسبت به طبیعت وجود داشت _ نظر مکانیستی، نظر زیست شناسانه، نظر اندام وار، نظر فیزیکی و انواع و اقسام استعاره ها به کار می رفت _ ولی ترجیع بند همواره یکی بود: طبیعت چیره گر، بانوی طبیعت، عنان طبیعت که هرگز نمی بایست از آن بگسلیم. حتی هیوم که حکیمی نامابعد الطبیعی تر از او وجود نداشت معتقد بود که آدمیان وقتی بد حال- یعنی غمگین یا دیوانه- می شوند، معمولاً طبیعت پا پیش می گذارد، به معنای این که برخی عادت های ثابت وارد میدان می شوند و جریان بهبود وقوع می یابد، زخم ها التیام پیدا می کنند، و انسان دوباره با آن جریان یا نظام هماهنگ- بسته به اینکه طبیعت را ایستا یا پویا بدانید _ یکی می شود. به هر تقدیر، آدمی وقتی به عافیت باز می گردد که به نحوی دوباره در آن محیط پهناور و راحت رسان که هرگز نمی بایست آن را ترک گوید، جذب شود.
روشن است که این ممکن نبود به نظر کانت درست باشد. تصور طبیعت چیره گر، بانوی طبیعت، چیزی نیکخواه، چیزی که آن را بپرستید، چیزی که هنر باید از آن تقلید کند، چیزی که اخلاق باید از آن به دست آید، چیزی که، چنانکه منتسکیو می گفت، سیاست بر آن بنیاد می شود _ اینها همه از آزادی انتخاب فطری انسان می کاهند، زیرا طبیعت مکانیکی است، یا اگر مکانیکی هم نیست و حتی اندام وار باشد، به هر حال هر رویدادی در طبیعت جبراً به دنبال رویدادی دیگر می آید و، از این رو، اگر آدمی نیز جزیی از طبیعت باشد، پس تابع موجبیت علی است و اخلاق چیزی به جز توهمی وحشتناک نیست. بنابراین، طبیعت، در کانت، در بدترین حالت به دشمن تبدیل می شود و در بهترین صورت به خمیره ای خنثی که آن را شکل می دهیم. بخشی از انسان شی ای طبیعی تصور می شود: تن او آشکارا در طبیعت است، عواطفش در طبیعت اند، همه چیزهای گوناگونی که می توانند او را «دگر آیین » کنند یا خودشان به چیزی غیر از خویشتن حقیقی وی وابسته اند، کلاً طبیعی اند، اما هنگامی که آدمی از همه وقت آزادتر و انسانی تر و شریف تر است، بر طبیعت چیره می شود، یعنی آن را شکل می بخشد، می شکند، شخصیت خویش را بر آن بار می کند، آن می کند که خود برمی گزیند، زیرا به بعضی آرمان ها متعهد می شود و با تعهد به آن آرمان ها، مهر وی بر طبیعت نقش می بندد و بنابراین، طبیعت خمیره ای ورزپذیر می شود. برخی از پاره های طبیعت ورزپذیرترند، ولی تمامی طبیعت باید به سان چیزی _ اما نه چیزی که انسان (یا به هر حال سراسر او) متعلق به آن باشد _ به وی عرضه شود که او به وسیله آن یا روی آن یا در آن کار کند.
اینکه طبیعت دشمن است یا خمیره ای خنثی است، تصوری بالنسبه جدید است. به این جهت بود که کانت قانون اساسی ۱۷۹۰ فرانسه را می ستود. می گفت سرانجام شکلی از حکومت آمده است که در آن، لااقل در تئوری، آدمیان می توانند آزادانه رای دهند و عقایدشان را بگویند و دیگر لازم نیست از حکومتی فرمان برند هر قدر هم خیرخواه، مطیع مذهبی باشند هر قدر هم عالی، از اصولی پیروی کنند هر قدر هم دیرینه، اگر هیچ یک از اینها را خود به وجود نیاورده باشند. هنگامی که قانون اساسی فرانسه به انسان جرات داد که بر وفق تصمیم درونی خویش (کانت نمی گفت هوس یا تکانه آنی) و به متابعت از اراده باطنی خود رای دهد، او را رهانید. انقلاب کبیر فرانسه، صرف نظر از اینکه تعبیر کانت از آن درست بوده یا نادرست، به نظر او کاری رهایی بخش و بس عظیم بود، زیرا حکم به ارزش روح فردی انسان ها می داد. درباره انقلاب آمریکا نیز کانت عمدتاً همین گونه سخن می گفت.
همکارانش حکومت وحشت [در دوره روبسپیر] را محکوم می کردند و با انزجار آشکار به وقایع فرانسه می نگریستند، ولی او گرچه علناً چیزی در تایید نمی گفت، هرگز از موضع خود عقب ننشست که [انقلاب فرانسه] هر چند خلل پذیرفته باشد، با این حال آزمایشی در جهت درست است. این نشان می دهد که آن استاد دانشگاه معمولاً بسیار سنتی، بسیار مطیع، بسیار منظم و قدیمی و قدری محدود و محلی اهل پروس شرقی مع هذا به آن فصل بزرگ و رهایی بخش تاریخ بشر و به عرض اندام انسان ها در برابر بت های عظیمی که رویارویشان ایستاده بودند، با چه احساسات پرشوری می نگریست. سنت، اصول دیرینه نقض ناشدنی، شاهان، حکومت ها، والدین، هر قسم اقتدار پذیرفته شده به دلیل اینکه اقتدار است و باید آن را پذیرفت _ اینها همه نفرت او را برمی انگیخت. معمولاً تصور نمی رود که کانت چنین بوده است، اما شک نیست که فلسفه اخلاق او محکم بر این اصل اقتدارستیزانه بنیاد شده است.
این البته به معنای قائل شدن به اولویت اراده است. کانت به مفهومی خاص هنوز فرزند روشنگری قرن هجدهم بود، زیرا عقیده داشت که همه آدمیان اگر از صفای دل بهره مند باشند، وقتی از خود بپرسند که حقاً چه باید بکنند، در شرایط مشابه به نتایج یکسان خواهند رسید، چون عقل لاجرم به همه پرسش ها در همه انسان ها یک جواب بیشتر نخواهد داد. روسو نیز به همین اعتقاد بود. کانت زمانی معتقد بود که تنها اقلیتی از افراد بشر به حد کفایت از روشن بینی یا تجربه برخوردارند یا به قدر کافی به مرتبه ای والا در اخلاق رسیده اند که قادر به دادن پاسخ های درست باشند. اما خواندن امیل نوشته روسو که کانت آن را بسیار می ستود _ و در واقع چهره روسو یگانه تصویر یک انسان بود که بالای میز تحریر کانت دیده می شد _ تکانی به وی وارد آورد و از این پس او معتقد شد که آدمیان جملگی می توانند پاسخ های درست دهند. هر انسانی هر کمبود دیگری هم که ممکن بود داشته باشد _ نادان باشد یا شیمی نداند یا منطق نداند یا تاریخ نداند _ به هر حال قادر به یافتن پاسخ های عقلی به این پرسش بود که: چگونه باید رفتار کنم؟ و همه پاسخ های عقلی به این پرسش ضرورتاً می بایست با هم منطبق باشند.
تکرار می کنم: کسی که، هر قدر هم کریم النفس، از سر هوس یا به انگیزه تکانه ای آنی دست به کاری بزند، کسی که هر قدر هم شریف، به علت خوی طبیعی به اقدامی مبادرت ورزد، کسی که زیر هر قسم فشار گریزناپذیر، خواه از بیرون و خواه ناشی از سرشت درونی خویش، عملی انجام دهد، به راستی کنشگر _ یا لااقل کنشگر اخلاقی _ نیست. تنها چیزی که به داشتن بیارزد، اراده آزاد است _ و قضیه محوری ای که کانت به میدان آورد همین بود _ قضیه ای که بعدها نتایجی به غایت انقلابی و مخرب پیدا کرد که خود وی نمی توانست پیش بینی کند.

آیزایا برلین
ترجمه: عزت اله فولادوند

منبع : مجله فلسفی زیزفون